ابن‌مقری ابومحمد اسماعیل بن ابی‌بکر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن مقری، ابومحمد اسماعیل بن ابی بکر بن عبدالله (۷۵۴- ۸۳۷ق/۱۳۵۳-۱۴۳۴م)،
فقیه ، ادیب و شاعر
یمنی می‌باشد که در برخی منابع به
مقری نیز شهرت دارد.
اصل وی از
شرجه در سواحل غربی یمن است. برخی وی را به قبیله
بنی شاور ، ساکن کوهستانه ای شرق محالب در یمن، منتسب می‌دانند.
نسبت شرجی و شاوری او از همین جاست.
از آن‌جا که وی در «
ابیات حسین » (حسین از قبایل معروف یمن است) به دنیا آمده، به او نسبت حسینی نیز داده اند.
ابن مقری در زادگاه خود پرورش یافت و مقدمات علوم را در همان‌جا نزد کسانی چون
کاهلی فراگرفت.
در ۷۸۱ یا ۷۸۲ق زادگاه خویش را ترک گفت و در سردد به خدمت الملک الاشرف، سلطان رسولی یمن (حک ۷۷۸-۸۰۳ق/۱۳۷۶-۱۴۰۱م) درآمد و در همان‌جا به ادامه تحصیل و نیز سرودن
شعر پرداخت.
وی ظاهراً پس از
حجی که همراه الملک الاشرف گزارد، دربار وی را ترک گفت و به
زبید رفت و نزد استادان به نامی چون
جمال الدین ریمی ،
محمد بن زکریا و
عبداللطیف شرجی دانش خود را کمال بخشید و به زودی در علوم مختلفی چون
فقه ،
ادب و
منطق بلند آوازه شد.
در ۷۹۴ق/۱۳۹۲م الملک الاشرف بار دیگر او را به خدمت خود فراخواند و تدریس در مدرسه مجاهدیه
تعز و نظامیه زبید را به او سپرد و
مقرری در خور توجهی نیز برای او تعیین کرد.
به گفته
سخاوی ، وی چندی عهده دار حکومت
محالب بود، زمانی نیز به سفارت قاهره منصوب شد، اما به طمع دستیابی به منصب
قاضی القضاتی آن را نپذیرفت.
با این همه
ابن مقری خود در شرح حال خویش در عنوان الشرف اشاره ای به این مناصب نکرده است.
وی پس از مرگ الملک الاشرف در ۸۰۳ق
به خدمت فرزند و جانشین او الملک الناصر (حک ۸۰۳ -۸۲۹ق) درآمد و کتاب
عنوان الشرف را به او تقدیم کرد.
وی تا پایان عمر به احترام زیست و سرانجام در زبید درگذشت.
ابن مقری بخش مهمی از زندگی خود را صرف تألیف و
تصنیف کرد.
بسیاری از این آثار امروزه به چاپ رسیده یا نسخ خطی آن موجود است. برخی از
قصاید او نیز در ضمن دیگر کتب حفظ شده است،
اما به رغم ستایش های مبالغه آمیزی که از
هنر و به ویژه
اشعار او شده،
سروده های وی عموماً تبعیت از سبک مصنوع و پرتکلف آن روزگار است.
آثار منثور او نیز بیش‌تر اختصار یا شرح آثار دیگران بوده است.
۱. ارشاد الغاوی فی مسائل الحاوی.
این کتاب که در فقه
شافعی تألیف شده و مختصر
الحاوی الصغیر قزوینی (د ۶۶۵ق) است، سخت مورد توجه علمای شافعی بوده، از این رو شرح های بسیاری بر آن نوشته‌اند که شرح خود مؤلف از جمله آن هاست.
این اثر در ۱۳۰۲ و نیز در ۱۳۲۰ق در
قاهره به چاپ رسیده است؛
۲. روض الطالب، که در غالب منابع با نام الروض آمده،
مختصر الروضة تألیف
نووی در فروع
فقه شافعی است.
این کتاب در ۱۳۱۳ق به همراه شرح زکریا انصاری (
اسنی المطالب ) در ۴ مجلد در قاهره به چاپ رسیده است؛
۳. دیوان، که در اواخر عمر شاعر گردآوری شده
و در ۱۳۰۵ق در
بمبئی به چاپ رسیده است. از این کتاب با عنوان مجموع شرف الدین ابی الذبیح... المقری نیز یاد شده است
۴. عنوان الشرف الوافی.
مطالب این کتاب که موضوع اصلی آن
فقه است، به گونه ای مرتب شده که از اتصال حروف و کلماتی که در ۴ ستون عمودی (دو ستون در آغاز و پایان و دو ستون نیز در میانه سطور) از هر صفحه آن آمده،
رساله‌هایی در ۴ علم دیگر یعنی
عروض ،
تاریخ ،
نحو و
قوافی فراهم می‌آید.
گویند
ابن مقری این کتاب را در رقابت با
فیروزآبادی (د ۸۱۷ق)، صاحب قاموس، تألیف کرده که در آن هنگام قاضی القضاة
یمن بود و مقام و منصب او طبعاً نظر کسانی چون
ابن مقری را به خود جلب کرده بود.
سبک این کتاب که تألیف آن در زمان
الملک الاشرف آغاز شد
و در آغاز حکومت فرزند او الملک الناصر به پایان رسید،
سبب شد که آثاری به تقلید از آن پدید آید.
ازآن جمله می‌توان به النفحة المسکیة و التحفة المکیة
سیوطی و تألیفی از
ابن کمیل دمیاطی و نیز تحفة السنیة
عبدالله افندی وصاف که به ضمیمه عنوان الشرف
منتشر شده، اشاره کرد.
عنوان الشرف بارها به چاپ رسیده است: قاهره (۱۲۷۲ و ۱۳۱۸ق)، حیدرآباد دکن (۱۲۷۲ق)، حلب و کلکته (۱۲۹۴ق).
نسخه های مستقلی از برخی رساله های این کتاب نیز با نام های مختلف در دست است. مثلاً رساله
ابن مقری که در حقیقت بخش تاریخ این کتاب است و در آن از تاریخ سلسله
بنی رسول سخن رفته،
نیز المجموع فی العربیة، که همان رساله نحو این کتاب است و
ابن مقری خود آن را به این نام خوانده است.
۱. بدیعیة، در مدح الملک الناصر که شاعر آن را در
معارضه با بدیعیة
صفی الدین موصلی سروده است.
نسخه های فراوانی از این
قصیده با شرح آن به قلم خود
ابن مقری، در کتابخانه های لندن، پاریس، لایپزیگ، قاهره، صنعا، موصل، استانبول و تهران موجود است
ابن مقری در مقدمه شرح اشاره می‌کند که قصیده را به فرمان الملک الناصر سروده و در آن از صنایع
بدیعی هیچ فرونگذاشته است
؛
۲. جدول فی المیراث الشرعی.
۳. الرکاز المخمس فیما قیل من الأوجه فی الماءِ المشمس. نسخه‌هایی از آن در
دارالکتب موجود است
.
۴. عقیدة اسماعیل المقری، در
اصول دین . نسخه ای از این رساله در
دانشگاه ملک سعود ریاض موجود است.
نسخه های مستقلی از برخی قصیده های او نیز با نام های مختلف در کتابخانه های جهان موجود است.
(۱)
ابن حجر عسقلانی احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
(۲)
ابن عماد عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۳)
ابن قاضی شهبه ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۴)
ابن مقری اسماعیل، عنوان الشرف الوافی، به کوشش محمد حنفی، قاهره، ۱۳۱۸ق.
(۵) احمد سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العمامة فی الموصل، بغداد، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
(۶) کابخانه ازهریه، فهرست نسخ.
(۷) حاجی خلیفه، کشف الظنون.
(۸) کتابخانه خدیویه، فهرست نسخ.
(۹) خزرجی علی، العقود اللؤلؤیة، به کوشش محمد بن علی اکوع، صنعا، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۰) سخاوی محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق.
(۱۱) کتابخانه سرکیس، نسخ چاپی.
(۱۲) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۳) شوکانی محمد، البدر الطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق.
(۱۴) کتابخانه صنعا، نسخ خطی.
(۱۵) فهرس مخطوطات جامعة الملک سعود، ریاض.
(۱۶) فهرس المخطوطات العربیة بمکتبة عبدالله بن العباس بمدینة الطائف، به کوشش عثمان محمود حسین، کویت، ۱۹۸۶م.
(۱۷) کتابخانه کوپریلی، نسخ خطی.
(۱۸) کتابخانه ملی، فهرست خطی.
(۱۹) کاتالوگ اتحادیه ملی، نیویورک، ۱۹۶۳، جلد۲۱.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابومحمد ابن‌مقری»، ج۴، ص۱۷۹۹.
