ابن‌مرحل ابوعبدالله صدرالدین محمد بن عمر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ مُرَحَّل، ابوعبدالله محمد بن عمر بن مکی بن عبدالصمد، ملقب به صدرالدین (
شوال ۶۶۵ -۲۴
ذیحجه ۷۱۶/ ژوئیه ۱۲۶۷-۹ مارس ۱۳۱۷)،
شاعر و
فقیه شافعی. می‌باشد.
از آن‌جا که پدرش
وکیل متصدی)
بیت‌المال دمشق]] بود، وی به ابن وکیل نیز
شهرت یافته است.
گاه او را ابن جوهری
و ابن خطیب
نیز خوانده‌اند.
ابن مرحل در دمیاط
مصر چشم به جهان گشود و در دمشق پرورش یافت.
از مشایخ او می‌توان به پدرش
عمر بن مکی ،
قاسم اربلی و
مسلم ابن علاّن اشاره کرد.
ابن مرحل به طور مداوم بین
شام و مصر درآمد و شد بود. به مدت ۷ سال مشیخة دارالحدیث اشرفیه را برعهده داشت در مدارس شام و مصر به تدریس اشتغال ورزید، وی از اولین کسانی بود که در مدرسه ناصریه قاهره - پس از افتتاح آن در ۷۰۳ق - به تدریس پرداخت.
با این وصف از شاگردان و راویان وی تنها برادرزاده‌اش
زین‌الدین محمد بن عبدالله و
دواداری را که در کتاب
کنزالدرر از وی
روایت کرده است، می‌شناسیم.
ابن مرحل در ۷۰۳ق به جای
عبدالله بن مروان فارقی، به عنوان خطیب جامع اموی دمشق تعیین گردید، ولی به زودی با مخالفت شدیدی روبه‌رو شد که به برکناری او از این سمت انجامید
، وی گویا در این پیشامد به فساد اخلاقی متهم شد و کارش به بد نامی کشید و از این رو دمشق را ترک گفت
و آنگاه رهسپار
حلب شد و در آن‌جا به تدریس پرداخت و از منزلت خوبی برخوردار گردید.
پس از چندی توسط نایب سلطان به مصر دعوت شد و تقریباً تا پایان
عمر از آن‌جا بیرون نرفت و هم در آن‌جا درگذشت و در گورستان قرافه در
قاهره کنار
قبر شافعی به خاک سپرده شد.
ابن مرحل تا حدودی در جریان‌های سیاسی روزگار خود در شام و مصر دخیل بود. از جمله توسط جمال‌الدین اقش افرم والی
دمشق جهت اخذ
بیعت از امرا برای بیبرس - که با سلطان ناصر رقابت داشت - اعزام گردید و همچنین اطلاعاتی در مورد توان جنگی و سازمان دهی نظامی نیروهای سلطان ناصر، برای افرم فراهم آورد، و نیز برخی موارد دیگر که در منابع ذکر شده است.
تنها اثر بازمانده از ابن مرحل
الاشباه و النظائر است که در
فقه شافعی نوشته شده است. ظاهراً مطالب این کتاب توسط ابن مرحل جمع‌آوری شده، ولی او خود فرصتی برای تدوین آن نیافته بوده است، تا آنکه برادرزاده‌اش آن را تدوین کرد و خود نیز مطالبی بر آن افزود، از این اثر دو نسخه خطی در کتابخانه‌های ازهریه
و چستربیتی (آربری)، شم موجود است.
از نظر شخصیت علمی برخی از شرح‌حال نویسان، مثلاً
ابن شاکر،
و
سبکی به آگاهی او در زمینه
فقه و
حدیث و غیر آن‌ها اشاره کرده و برخی دیگر گفته‌اند که وی در ۲۲ سالگی
فتوا می‌داده است،
ول در بیش‌تر منابع از
شعر و ادب او سخن رفته است.
ابن مرحل اهل
مناظره نیز بود و مناظراتی با
ابن تیمیه داشت.
در مورد
حدیث، سبکی
یادآور شده که چیزی از حدیث ابن مرحل به دست او نرسیده است.
درباره
شعر ابن مرحل نکته‌ای که باید بدان اشاره کرد، این است که به گفته برخی با وجود تبحری که در فنون شعری داشته، گاه اشعار دیگران را به خود نسبت می‌داده است.
پاره‌ای از اشعار ابن مرحل در منابع گوناگون آمده است
به علاوه در فهرست نسخه‌های خطی ادبیات
موزه عراق، دو مجموعه با شماره‌های ۱۵۲۳ و ۱۵۳۴ معرفی شده که در آن‌ها پاره‌ای از اشعار ابن وکیل (که احتمالاً همین ابن مرحل است) به چشم می‌خورد.
(۱)ابن حجر عسقلانى، احمد، الدرر الكامنه، حيدرآباد دكن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
(۲) ابن دقماق، ابراهيم، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بيروت، دارالافاق الجديدة.
(۳) ابن رافع سلامى، محمد، ذيل مشتبه النسبة ذهبى، به كوشش صلاح‌الدين منجد، بيروت، ۱۹۷۶م.
(۴) ابن رافع سلامى، محمد، الوفيات، به كوشش صالح مهدي عباس، بيروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۵) ابن شاكر كتبى، محمد، فوات الوفيات، به كوشش احسان عباس، بيروت، ۱۹۷۲م.
(۶) ابن كثير، البدايه.
(۷) ادفوي، جعفر، الطالع السعيد، به كوشش سعد محمد حسن، قاهره، ۱۹۶۶م.
(۸) ازهريه، فهرست.
(۹) دواداري، ابوبكر، كنزالدرر، به كوشش هارمان، قاهره، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
(۱۰) دواداري، ابوبكر، به كوشش رويمر، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م.
(۱۱) ذهبى، محمد، ذيول العبر، به كوشش محمد سعيد زغلول، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۲) سبكى، عبدالوهاب، طبقات الشافعية الكبري، به كوشش محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۱۳) صفدي، خليل، الوافى بالوفيات، به كوشش هلموت ريتر، بيروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۱۴) مقريزي، احمد، السلوك، به كوشش محمد مصطفى زياده، قاهره، ۱۹۴۱م.
(۱۵) نقشبندي، اسامه ناصر و ظمياء محمدعباس، مخطوطات الادب بالمتحف العراقى، كويت، ۱۹۸۵م.
(۱۶) نويري، احمد، «نهاية الارب»، ملحقات السلوک.
(۱۷) اسنوي، عبدالرحيم، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوري، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله ابن‌مرحل»، ج۴، ص۱۷۴۹.
