ابن‌محبوب حسن بن محبوب سراد بجلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ مَحْبوب، حسن بن محبوب بن وهب بن جعفر بن وهب سَرّاد (زراد) بَجَلی (۱۴۹-۲۲۴ق/۷۷۶-۸۳۹م)، از راویان
امامی کوفه است.
طوسی کنیه او را ابوعلی آورده است.
اطلاعات درباره زندگی وی برگرفته از گفته‌های نواده او جعفر بن محمد بن حسن است که توسط کشی نقل شده است.
وهب
جد اعلای حسن بنده‌ای از «سِند» بود که به زره‌سازی اشتغال داشت و توسط جریر بن عبدالله بجلی،
صحابی پیامبر (ص) ، آزاد گشته بود. دادن نسبت سراد (زره ساز) و بجلی به ابن محبوب، به همین مناسبت بوده است.
تاریخ وفات و عمر او نیز در همین سند گزارش شده است.
وجود نام بعضی از محدثان متقدم چون
ابوحمزه ثمالی (د ۱۵۰ق) در مرتبه شیوخ ابن محبوب در پاره‌ای از اسانید، موجب شده تا رجالیان معاصر در
صحت آنها تردید نمایند. البته باید در نظر داشت که جز روایت ابن محبوب از ابوحمزه که از همان
سده ۳ق/۹م توجه اهل فن را جلب کرده و موجب شده بود تا برخی در
امانت ابن محبوب تردید کنند،
دقت دیگر اسانید اندکی که در آنها ابن محبوب از رجال هم طبقه ابوحمزه روایت کرده، نیز می‌تواند مورد تردید قرار گیرد.
درباره روایت ابن محبوب از
امام صادق (ع) که در دو
سند دیده می‌شود، این را نیز باید افزود که آن هر دو مستند فاقد دقت کافی شمرده می‌شوند.
در ضمن، شاید بتوان روایات او از رجال این طبقه را نوعی ارسال در سند دانست که در آن زمان میان راویان
امامی چندان غریب نمی‌نمود. بنابراین در مورد کسانی که نام آنان در اسانید روایات پس از ابن محبوب قرار گرفته، نمی‌توان با قاطعیت نظر داد که شیوخ بی‌واسطه او بوده‌اند، چنانکه درباره نام‌های واقع شده پیش از ابن محبوب نیز می‌توان تردید کرد که راویان مستقیم او بوده باشند. به هر روی طوسی در
الفهرست روایت او را از ۶۰ تن از اصحاب امام صادق (ع) مورد تأیید قرار داده اند.
در فهرست‌هایی که بر اساس اسانید روایات تنظیم شده، به ویژه در اسانید الحسن بن محبوب اثر
شبیری زنجانی ، شمار کسانی که ابن محبوب از آنان روایت کرده، بسیار بیش از این تعداد است و در میان آنان نام رجالی چون علی بن رئاب، هشام بن سالم جوالیقی، عبدالله بن سنان، علاءبن رزین، محمد بن نعمان صاحب الطاق، عبدالله بن بکیر، علی بن ابی حمزه بطائنی، حسن بن صالح بن حی و ابوالجارود زیاد بن منذر به چشم می‌خورد.
با اینکه نام او را در میان اصحاب
امام کاظم (ع) آورده‌اند،
ولی روایتی که ابن محبوب به طور روشن از آن امام
نقل کند، دیده نمی‌شود.
و دیگر مواضعی که روایت او از ابوالحسن (ع)، بدون تعیین، دیده می‌شود.
درباره
امام رضا (ع) علاوه بر اینکه
ابن ندیم و طوسی
او را از اصحاب وی شمرده‌اند، روایاتی از ابن محبوب به نقل از آن امام (ع) در دست است که در اکثر آنها تصریح شده که ارتباط به صورت مکاتبه بوده است؛
اما اینکه ابن ندیم
ابن محبوب را از صحابه
امام جواد (ع) نیز شمرده، در منابع دیگر تأیید نشده است.
در مورد روایت کنندگان از ابن محبوب باید گفت در اسانید روایات نام نزدیک به ۱۰۰ تن به عنوان
راوی حدیث از وی دیده می‌شود که از مشاهیر آنان حسین بن سعید اهوازی، ابراهیم بن هاشم قمی، احمد بن ابی عبدالله برقی، احمد بن محمد سیاری،
فضل بن شاذن ،
ابراهیم بن محمد ثقفی ، محمد بن حسین بن ابی الخطاب و احمد بن محمد بن عیسی اشعری شایان ذکرند.
کشی او را، به قول ارجح، پنجمین نفر از شش تن اصحاب اجماع در میان اصحاب
امام کاظم (ع) و
امام رضا (ع) شمرده است.
در قول دیگری به جای وی حسن ابن علی بن فضال را قرار داده است. طوسی نیز او را توثیق کرده و از ارکان اربعه در عصر خود شمرده است
و نیز در روایات آمده که امام رضا (ع) او را ثنا گفته است.
در منابع پیشین چون رجال کشی
از ابن محبوب به عنوان
فقیه یاد شده و عناوین آثار یافت نشده او نیز این نکته را تأیید می‌کند، اما عنوان فقیه را در این مورد باید به عرصه فقه روایی محدود شمرد.
۱. مهم‌ترین اثر منتسب به این محبوب کتاب
المشیخه است که احمد بن حسین بن عبدالملک آن را براساس نام مشایخ ابن محبوب مرتب کرده است.
گفته شده که این کتاب در میان متقدمان
شیعه ، بیش از مختصر مزنی میان
شافعیان شهرت داشته است.
کتاب المشیخه با ترتیب ابن عبدالملک، از طریق ابوالحسن ابن زبیر (ه م) به ابوعبدالله ابن عبدون (ه م) و از طریق او به طوسی رسیده
و از طریق طوسی نیز به کسانی چون
قطب‌الدین راوندی رسیده است.
طریق دیگری نیز به
روایت تَلعکبری (ه م) از ابن عقده (ه م) وجود داشته که مورد استفاده طوسی در تهذیب
قرار گرفته و بعدها به دست
ابن طاووس رسیده است.
اگرچه روایات ابن محبوب در تدوین کتب اربعه شیعه بسیار مورد توجه بوده، ولی ترتیب ابن عبدالملک از المشیخه تنها در آثار طوسی و در سطحی محدود، مورد استفاده قرار گفته است.
گویا المشیخه تنها اثری است که از ابن محبوب به متأخران رسیده و در سده ۶ق/۱۲م مورد استفاده راوندی
و
حسن بن فضل طبرسی در
مکارم الاخلاق واقع شده و ابن ادریس گزیده‌هایی از آن را در «
مستطرفات»
السرائر آورده است.
در
سده ۷ق
محقق حلی در
المعتبر و نیز در سطحی گسترده‌تر ابن طاووس، در آثار خود از آن بهره برده‌اند.
در سده ۹ق نیز حسن بن سلیمان حلی در
مختصر بصائر الدرجات مطالبی از این کتاب نقل کرده و
شهید ثانی در سده ۱۰ق حدود هزار
حدیث از
المشیخه را برگزیده و در تألیفی گرد آورده بوده است.
گفتنی است که در سده ۴ق ابوسلیمان داوود بن کوره قمی ترتیب دیگری از کتاب المشیخه فراهم کرده بود که در آن براساس ابواب فقهی مرتب شده بود،
ولی ظاهراً چندان مورد اقبال قرار نگرفت.
۲. از دیگر آثار ابن محبوب می‌توان
التفسیر ،
۳.
النکاح ،
۴.
الحدود ،
۵.
الدیات را نام برد.
۶. همچنین طوسی
از اثری دیگر با عنوان
النوادر که در حدود هزار برگ بوده، یاد کرده که رابطه آن با کتاب المشیخه قابل تأمل است. ابن محبوب به عنوان راوی آثار سلف نیز نقش بسزایی ایفا کرده و بسیاری از اصول و مصنفات
شیعه از طریق او به آیندگان رسیده است.
شایان ذکر است که جز چند مورد، همه موارد مذکور در الفهرست طوسی و الرجال نجاشی برگرفته از فهرست ابن بَطه قمی بوده و وی آنها را به واسطه احمد بن محمد بن عیسی اشعری از ابن محبوب روایت کرده است.
از افراد خاندان ابن محبوب نام چند تن دیگر در منابع دیده می‌شود: هارون فرزند حسن
محمد پسر دیگر وی
و جعفر فرزند محمد
(۱) ابن ادریس، محمد،
السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق.
(۲) ابن بابویه، محمد، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق.
(۳) ابن بابویه، محمد، «مشیخه الفقیه»، همراه ج ۴ فقیه.
(۴) ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۰ق.
(۵) ابن شاذان، فضل، «مختصر اثبات الرجعه»، مجله تراثنا، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵.
(۶) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
(۷) ابن طاووس، علی، «اجازات»، بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج ۱۰۴.
(۸) ابن طاووس، علی، الامان، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
(۹) ابن طاووس، علی، فتح الابواب، به کوشش حامد خفاف، قم، ۱۴۰۹ق.
(۱۰) ابن طاووس، علی، فلاح السائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
(۱۱) ابن طاووس، علی، محاسبه النفس، تهران، ۱۳۱۸ق.
(۱۲) ابن طاووس، علی، الملاحم و الفتن، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
(۱۳) ابن طاووس، علی، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
(۱۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۵) ابوغالب زراری، رساله فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
(۱۶) الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۴۰۲ق.
(۱۷) اهوازی، حسین، الزهد، به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق.
(۱۸) برقی، احمد، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۱۹) برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق.
(۲۰) حرعاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق.
(۲۱) حسین بن سلیمان، حلی، مختصر بصائر الدرجات، نجف، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م.
(۲۲) راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
(۲۳) سیاری، احمد، التنزیل و التحریف، نسخه خطی کتابخانه مرعشی، شم ۵۲۲۲.
(۲۴) شبیری زنجانی، موسی، اسانید الحسن بن محبوب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۲۵) شهید اول، محمد، ذکری الشیعه، تهران، ۱۲۷۱-۱۲۷۲ق.
(۲۶) طبرسی، حسن، مکارم الاخلاق، بیروت، ۱۳۹۲ق.
(۲۷) طبرسی، فضل، اعلام الوری، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۲۸) طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
(۲۹) طوسی، محمد، استبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۵ق.
(۳۰) طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۸ق.
(۳۱) طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۳۲) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
(۳۳) طوسی، محمد، «مشیخه التهذیب»، همراه با ج ۱۰ تهذیب.
(۳۴) قمی، علی، تفسیر، نجف، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ق.
(۳۵) کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۷۷ق.
(۳۶) محقق حلی، جعفر، المعتبر، چاپ سنگی، ۱۳۱۸ق.
(۳۷) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، قم، ۱۴۰۷ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن محبوب»، ج۴، ص۱۷۳۵.
