ابن‌سند بدرالدین عثمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبن سَنَد، عثمان (۱۱۸۰- بعد از ۱۲۴۲ق/۱۷۶۶- بعد از ۱۸۲۶م)، ملقب به بدرالدین،
مورخ ،
ادیب ،
شاعر و
فقیه بود.
وی در
نجد به دنیا آمد، ولی کحاله
محل تولد وی را
جزیره فیلکه از توابع
کویت امروزی و اصل او را از نجد دانسته است.
ابن سند در جوانی در جست‌وجوی دانش، راهی عراق شد، نخست در
بصره اقامت کرد و از این رو به بصری نیز شهرت دارد
آنگاه به
بغداد رفت و در ادب،
تاریخ و
اصول و
فقه چیره‌دست شد و به‌شهرت رسید.
برخی او را
حنبلی دانسته‌اند
اما بروکلمان او را
مالکی خوانده است.
وی به
تصوف نیز گرایش‌داشت، چنانکه او را از پیروان
طریقت‌نقشبندی به شمار آورده‌اند.
وی در بغداد به داوود پاشا فرمانروای عثمانی پیوست و در شمار نزدیکان وی درآمد و کتابی نیز در اخبار و احوال او تألیف کرد
و گویا تا پایان عمر در خدمت او باقی ماند.
بروکلمان در مورد شخصیت ابن سند به اشتباه رفته و گمان کرده است که
عثمان بن سند بصری و عثمان بن سند مالکی دو تن بوده‌اند.
اگرچه ابن سند اشعار بسیاری سروده، اما شهرت او مرهون تألیفات تاریخی اوست. چنانکه کتابهای وی از منابع اصلی تاریخ عراق در سده‌های اخیر به شمار می‌رود.
بسیاری از نویسندگان معاصر در نوشته‌های خود از آثار وی سود جسته‌اند، از جمله عزاویدر تاریخ العراق بین احتلالین.
علی خاقانی در کتاب شعراء الحلّة
سرکیس در مباحث عراقیة
و سلیمان نوار در کتاب داود باشا والی بغداد
از آثار وی بهره گرفته‌اند.
تاریخ درگذشت ابن‌سند به درستی روشن‌نیست و سالهای ۱۲۴۰ق/ ۱۸۲۴م
۱۲۴۲ق/۱۸۲۶م،
۱۲۴۸ق/ ۱۸۳۲م و ۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م ذکر کرده‌اند
و حتی بروکلمان
مرگ او را در ۱۲۵۷ق/۱۸۴۱م دانسته است که اندکی بعید به نظر می‌رسد، اما یقین داریم که او تا رمضان ۱۲۴۲/ آوریل ۱۸۲۷ زنده بوده است، چه بن ابر برخی اسناد دیوانی، در این تاریخ، به وی هدایایی تقدیم شده است. افزون بر این کتاب مطالع السعود وی اخبار سال ۱۲۴۲ق را نیز در بر دارد.
اصفی الموارد من سلسال احوال الامام خالد یا اصفی‌الموارد فی احوال الشیخ خالد، در احوال
شیخ خالد نقشبندی. این کتاب در ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م در قاهره چاپ شده است؛ اوضح المسالک فی فقه الامام مالک، چاپ بمبئی، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م؛ که همان مختصر العمروسی است که ابن سند با اضافاتی آن را به نظم درآورده است؛ تفهیم المتفهم، شرح تعلیم المتعلّم، چاپ قازان شوروی، ۱۸۹۶م؛ مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود یا مطالع السعود فی اخبار اعلم الوزراء و اعظمهم داود که توسط امین حلوانی مدنی خلاصه شده و در ۱۳۰۴ق در بمبئی تحت عنوان مختصر مطالع السعود بطیب اخبار الوالی داود چاپ سنگی شده و در ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م، در قاهره به کوشش محب‌الدین خطیب تحت عنوان خمسة و خمسون عاماً من تاریخ العراق به چاپ دوم رسیده است؛ سبائک العسجد فی اخبار احمد نجل رزق الاسعد، بمبئی، ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م، که مختصری از کتاب پیشین است و ظاهراً توسط خود مؤلف فراهم آمده است.
بهجةالبصر لنثر نخبة الفکر در مصطلحات حدیث، محفوظ در انستیتوی خاورشناسی شوروی ، بغدادی
آن را بهجةالنظر فی نظم نخبة الفکر ذکر کرده، ولی خود ابن سند عنوان اول را یاد کرده است
تحفة التحقیق لمعرفة الصدیق، فی الغاز الفرائض به خط مؤلف که در عباسیه بصره محفوظ است
الغرر شرح بهجة البصر در دارالکتب
که مؤلف آن را در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۰م نوشته و بر آن تعلیقاتی افزوده که در خزانه رباط محفوظ است
الفائض فی علم الفرائض در عباسیه بصره
الرسالة فی التصوف، این کتاب را یکی از آثار کم‌نظیر در شناسایی نکات برجسته تصوف دانسته‌اند که عمدتاً درباره فضایل شیخ خالد نقشبندی نوشته شده است.
جلاء الغشیان عن مقلة الانسان در نحو، محفوظ در عباسیه بصره
الجواهر الفرید فی العروض، در عباسیه بصره
شرح الجوهر الفرید.
این اثر به خط مؤلف است و چنانکه از عنوان آن برمی‌آید، شرح
قصیده اوست در
عروض ؛ الصارم القرضاب فی نحر من سب اکارم الاصحاب که
دیوان
شعر اوست و چندین نسخه از آن در ازهریه،
دانشگاه ملک سعود
و عباسیه بصره
موجود است. پاره‌ای دیگر از اشعار او نیز ضمن مجموعه‌ای در عباسیه بصره
مضبوط است؛ منظم الجوهر فی مدائح حمیر
نظم
مغنی اللبیب ابن هشام که حدود ۰۰۰، ۵بیت است؛ نظم الورقات لامام الحرمین و شرح آن
مجموعه‌ای از رسائل او شامل فکاهة السامر و قرة الناظر، نسمات السحر، روضة الفکر در دارالکتب نگهداری می‌شود
الغرر فی وجوه القرن الثالث عشر.
منظومة فی فقه المالکیة.
این منظومه ظاهراً همان اوضح المسالک است، به ویژه آنکه بغدادی در میان کتب ابن سند از اوضح المسالک یاد نکرده است. به شمار آورده‌اند
(۱) ازهریه، فهرست؛
(۲) بغدادی ، هدیه.
(۳) خاقانی، علی، شعراء الحلة اوالبابلیات، نجف، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۴) خاقانی، علی، مخطوطات المکتبة العباسیة فی البصرة، عراق، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
(۵) دارالکتب، فهرست.
(۶) زرکلی، اعلام.
(۷) سرکیس، یعقوب، مباحث عراقیه، بغداد، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۸) سلیمان نوار، عبدالعزیز، داود باشا والی بغداد، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۹) طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
(۱۰) عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۴م.
(۱۱) فهرس مخطوطات جامعة الملک سعود، ریاض.
(۱۲) کحاله، عمر رضا، مستدرک، بیروت، ۱۴۰۶ق.
(۱۳) کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
(۱۴) مراغی، عبدالله مصطفی، فتح المبین، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۱۵) بغدادی، ایضاح؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌سند »،ج۳، ص ۱۳۳۹.
