ابن‌ایاز ابومحمد جمالالدین حسین بن بدر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابومحمد جمالالدین حسین بن بدر (متوفای ۶۸۱ق/۱۲۸۲م)، مشهور به اِبْن‌ِ اِیاز از علمای
نحو و
ادبیات عرب در قرن هفتم هجری قمری بوده اما اطلاع روشنی از نحوه زندگانی وی در دست نیست. بر اساس گزارشات تاریخی وی صاحب تألیفاتی در زمینه ادبیات عرب بوده و یکی از شاگردان مشهور وی
عزالدین قواس است.
از زندگی او هیچ نمی‌دانیم. کسانی که او را دیده‌اند، نیز اطلاع روشنی از احوال او نداده‌اند.
شرف دمیاطی (د ۷۰۵ق/۱۳۰۶م) که در ۶۵۰ق/۱۲۵۲م در
بغداد بوده، او را در زی‌ّ سپاهی زادگان دیده است که نزد
سعد بیّانی علم نحو می‌آموخته است.
حتی
ابن فوطی که ظاهراً نزد او شاگردی می‌کرده، چیزی از احوالش نقل نکرده است، تنها یک بار می‌گوید که القوّاس موصلی در خدمت «شیخنا» نحو خوانده است.
اندکی بعد
صفدی می‌نویسد که وی استاد
علم صرف و نحو (العربیة) در
مدرسه مستنصریه بغداد بود،
سیوطی نیز
به استناد گفته
ابن رافع در
تاریخ بغداد همین سخن را تأیید کرده، می‌گوید: او مردی نرم خوی و در علم صرف و نحو یگانه زمان بود، سیوطی، سپس قول چند تن از بزرگان را در شرح اطلاعات نحوی او برمی‌شمارد، وی در
علم حدیث نیز دستی داشت و از شیوخ این علم اجازت یافته بود، به خصوص می‌دانیم که نزد
ابن قبیطی «یک جزء، حدیث استماع» نمود. با این همه ابن ایاز از روایت
حدیث خودداری می‌کرد.
از میان شاگردان او تنی چند در شمار مشاهیر درآمده‌اند، از آن جمله عزالدین قواس
و نیز به گفته
مصطفی جواد،
تاج‌الدین بن سباک است.
آثار ابن ایاز را که عموماً در علم نحو و بیان
اختلاف مکاتب آن است، می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
۱. تألیفات مستقل، ۲. شروح.
از نوع اول ۴ کتاب به او نسبت داده‌اند که عبارتند از:
الاسعاف فی الخلاف، المأخذ المتّبع،
مسائل الخلاف و قواعد المطارحة.
از نوع دوم ۳ کتاب شناخته شده است: المحصول
فی شرح الفصول الخمسین، تألیف ابن معطی؛
شرح التصریف، تألیف
ابن مالک و نیز شاید
شرح تصریف الافعال.آنچه از این آثار اینک در دست است، عبارت است از:
قواعد المطارحة که آن را المطارحة یا فقط القواعد نیز گفته‌اند. از این کتاب ۲ نسخه شناخته شده است ،
از ۳ تألیف دیگر هنوز نسخه‌ای یافت نشده است. از شروح او، کتاب المحصول بسیار
شهرت داشته و اینک نسخ متعددی از آن در دست است.
شرح کتاب التصریف ابن مالک نیز در دست است،
همچنین در کتابخانه تیموریه اثر مجهول المؤلفی تحت عنوان تصریف الافعال وجود دارد که در حاشیه آن شرحی از ابن ایاز آمده است،
این اثر شاید غیر از تصریف ابن مالک باشد.
(۱) ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الا¸داب
فی معجم الالقاب، به کوشش مصطفی جواد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، دمشق.
(۲) ابن قاضی، احمد، درة الحجال
فی اسماءِ الرجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
(۳) ازهریه، فهرست.
(۴) حاجی
خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م.
(۵) سید، خطی، دارالکتب المصریه، خطی.
(۶) سید، خطی، فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۷) سیوطی، عبدالرحمان، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
(۸) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش رمضان عبدالتواب، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۱۰) کوپریلی، خطی.
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ص۹۲۱.
