ابراهیم موثق عاملی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شادروان استاد ابراهیم موثق عاملی، صاحب
تفسیر عاملی یکی از قرآن پژوهان سترگ عصر ماست.
وی در سال ۱۲۸۰ شمسی در شهر
مشهد مقدس در خاندان
علم و تقوی دیده به جهان گشود. پدرش مرحوم شیخ عبد الحسین عاملی، از
علمای شهر مشهد بود. نسبش به
شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴ ه) که از بزرگ‌ترین
علمای متبحر در
علم حدیث در قرون اخیر است، می‌رسد، یعنی صاحب کتاب معروف
وسائل الشیعه و چندین اثر مهم دیگر.
خاندان عاملی مدتها جزو کارگزاران و عمال شایسته آستان قدس رضوی بوده‌اند و مرحوم عاملی نیز چنین بود، ولی در دوره نیابت تولیت اسدی (عهد رضاخانی) از مشاغل موروثی خود استعفا کرد.
وی
علوم قدیمه را در محضر استادانی چون ملا اسحاق چولایی (مقدمات)، مرحوم ادیب نیشابوری (ادبیات)، مرحوم شیخ حسن برسی (فقه و اصول)، مرحوم آقازاده بزرگ (خارج فقه) و مختصری در محضر مرحوم
حاج آقا حسین قمی و مرحوم شیخ اسد الله یزدی (فلسفه و ریاضی) و مرحوم آقا بزرگ حکیم شهیدی و شیخ سیف الله ایسی (فلسفه) فرا گرفت و به اخذ تصدیق مدرسی فقه و اصول نایل آمد.
موثق عاملی، به جهت مراتب فضل و دانشی که دارا بود و علاقه‌ای که به کار
تعلیم و تربیت داشت، دعوت رؤسای وقت فرهنگ خراسان را پذیرفت و به کار
معلمی پرداخت و خدمت به
فرهنگ جدید را وجهه
همت خود قرار داد. او همچنین در این مدت، کفالت مدیریت کتابخانه اداره معارف خراسان را به عهده گرفت و منشا آثار و خدماتی در این میدان گردید.
تدریس را از
دبیرستان از سالهای ۱۳۱۶ ش شروع کرد و بعدها در دانشسرای مقدماتی پسران، به تدریس اشتغال ورزید و به تربیت مربیان و
معلمان مشغول شد. از سال ۱۳۳۷ به دعوت دانشکده معقول و منقول مشهد در آن مؤسسه عالی هم تدریس می‌کرد. مرحوم عاملی در تاریخ ۱/ ۶/ ۴۲ از آموزش و پرورش باز نشسته شد و کار مطالعاتی و تحقیقاتی گسترده خود را در زمینه قرآن و
تفسیر دنبال کرد. او ضمن مطالعه و تحقیق، با براه انداختن جلسات
علمی گوناگون به این نشاط، شور و شوق می‌بخشید. استاد
محمد رضا حکیمی نویسنده متعهد و نامدار معاصر در یادداشتی که به درخواست راقم سطور در معرفی مفسر و یادآوری خاطراتی از مرحوم عاملی نوشته‌اند، چنین آورده‌اند:
«ایشان از سالهای دور، شب‌های پنج شنبه
محفلی ترتیب داده بودند و جمعی از دوستان ایشان گرد می‌آمدند و غالب آنان اهل فضل و فرهنگ بودند، بعضی روحانی و بعضی دانشگاهی و فرهنگی. این
محفل، انجمن ادبی از ۲ نوع انجمن‌های ادبی مشهد مانند «
انجمن ادبی فردوسی» نبود، بلکه
محفلی بود بیشتر با بحث‌هایی درباره مسایل کلامی، حدیثی، عقایدی، تفسیری و به مناسبت آن بحث‌ها گاه بحثهای لغوی هم مطرح می‌گشت، و چون ایشان مشغول نوشتن
تفسیر خود بودند، گاه آیاتی را نیز مطرح می‌کردند و مورد نظرخواهی قرار می‌دادند، به خصوص اگر از
علما و روحانیون کسی در
محفل حضور داشت.
از کسانی که گاه به این
محفل می‌آمدند مرحوم آیت‌الله حاج شیخ
محمد کاظم مهدوی دامغانی (م ۱۳۶۰ ش) بودند، از مدرسان مشهور مشهد و از شاگردان مرحوم آ
میرزا مهدی اصفهانی (م ۱۳۶۵ ق) و آقا زاده بزرگ (حاج میرزا محمد آقا زاده) (م ۱۳۵۶ ق) و
حاج آقا حسین قمی (م ۱۳۶۶ ق). همچنین از دیگر
علمای مشهد که در این
محفل، بسیار شرکت می‌کرد مرحوم شیخ هادی کدکنی بودند که با مرحوم موثق عاملی مانوس بودند و از شاگردان مرحوم آقا بزرگ حکیم شهیدی مشهدی (م ۱۳۵۵ ق). مرحوم، دکتر
احمد علی رجایی بخارایی (م ۱۳۵۷ ش) صاحب فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس نیز گاه به این
محفل می‌آمد، وی چند سالی سرپرست کتابخانه آستان قدس رضوی بود و آثاری هم از خود به جای گذاشت، از جمله ترجمه موزون قرآن کریم که از روی نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس تهیه کردند. دیگر از شخصیت‌های فرهنگی مشهد که در این
محفل شرکت می‌کردند،
اسماعیل آموزگار و تقی بینش (سردبیر مجله فرهنگ) و مرحوم سید حسین خدیو جم بودند. خدیو جم که سالها به تهران مهاجرت کرده بود، هر وقت به مشهد می‌آمد گاه سری به این
محفل می‌زد.
مرحوم موثق عاملی
تولیت بخشی از
اوقاف مدرسه نواب - یکی از مدارس مهم
حوزه علمیه مشهد - را به عهده داشت. این تولیت از پدر به ارث رسیده بود. ایشان مقید بود که این بودجه را به طلبه‌های درسخوان برساند، از این رو اسم همه طلبه‌های مدرسه را در فهرست موقوفه یادداشت نکرده بود و معمولا برای شناخت این افراد و امتحان از آنان دقت و تلاش می‌کرد.
در این اواخر (سالهای ۱۳۳۵- ۱۳۴۵ ش) که بنده با ایشان دوست شده بودم، به
محفل شب‌های پنجشنبه می‌رفتم و شاهد و وارد این بحث‌ها که گاه بسیار داغ هم می‌شد بودم. از خاطرات آن دوران که با ایشان داشتم، مربوط به یکی از تابستان‌های آن سالهاست که بنده عبورم به روستای ییلاقی عنبران در حوالی شهر ییلاقی طرقبه مشهد افتاده بود، و مرحوم موثق باغ کوچکی طرف راست جاده و مشرف بر جاده داشت. روزی عصر دیدم مرحوم
علامه طباطبایی صاحب
تفسیر المیزان (م ۱۴۰۲ ق) در باغچه ایشان نشسته‌اند و سرگرم گفت و گو و بحث هستند. قیافه جذاب و بسیار با وقار مرحوم طباطبایی و چهره خندان مرحوم موثق در آن عصر تابستان و در آن باغ ییلاقی بر دامنه تبه‌ای سبز، در هوای عنبران عنبر آمیز، هنوز مثل دیروز در نظرم مجسم است. در تابستان ۱۳۳۸ ش
علامه امینی به مشهد آمدند و مدتی ماندند، طبق معمول،
علما و طلاب و استادان به دیدنشان می‌آمدند و عصرها ایشان به بازدید می‌رفتند. بنده اغلب در خدمتشان بودم. روزی مرحوم موثق عاملی به دیدن
علامه آمدند و متقابلا
علامه امینی رحمة‌الله‌علیه نیز یک روز عصر به بازدید ایشان رفتند، در این بازدید مرحوم حاج کریم آقا دستمالچی که از موالیان بسیار با معرفت اهل بیت علیه‌السّلام و از مریدان بسیار شیفته
علامه امینی بود، نیز مرحوم خدیو جم که آن ایام در مشهد بود، و بنده حضور داشتیم. در آن روز مرحوم موثق چند ورق از نوشته‌های خطی تفسیرشان را به
علامه امینی دادند که ایشان ملاحظه کنند و نظر بدهند. باید اضافه کنم که آرایی که ایشان درباره برخی آیات و تفسیر آنها ارایه می‌کرد، در مواردی مورد نقد قرار می‌گرفت...»
اما درباره آثار
علمی مرحوم عاملی، کار مهم و ثمر بخش ایشان تا آنجا که اطلاع دارم تالیف تفسیری است به نام
تفسیر عاملی .
به هر حال استاد عاملی پس از آنکه سالها بر مسند
تعلیم، تدریس و تحقیق در جهت اعتلای فرهنگ این مرز و بوم کوشید، در اردیبهشت سال ۱۳۴۷ ش به سرای باقی شتافت و به جوار رحمت الهی باریافت. در شهر مشهد با تشییع جنازه باشکوه و شرکت جمعیت انبوه از اقشار مختلف مردم به خاک سپرده شد. ان شاء الله خداوند به پاس خدمت به قرآن، وی را در اعلی علیین، در منزلت قرب مقربین، محمد و آل محمد جای دهد.
تفسیر عاملی
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری
علوم اسلامی (نور).
