أمالی المرتضی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امالی المرتضی، کتابی است به
زبان عربی، تالیف سید مرتضی، متکلم، ادیب،
فقیه و حدیث شناس برجسته امامیه در سده پنجم هجری که در آن نویسنده به تفسیر
آیات متشابه و مشکل و تبیین احادیث دارای لفظ یا معنای دشوار طی هشتاد
مجلس پرداخته است.
این کتاب دارای نام‌های دیگری نیز هست که از آن جمله‌اند:
الامالی فی التفسیر، الغرر و الدرر، غررالفوائد و درر القلائد، التفسیر،
مجالس التاویلات،
مجالس کشف الآیات و....
به گزارش ابویعلی جعفری، فقیه معاصر و شاگرد سید مرتضی، در جمادی الاولی ۴۱۳ ق. از آن فراغت یافت.کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم محقق، محمد ابوالفضل ابراهیم و هشتاد
مجلس و بخش تکمله می‌باشد.
امالی نویسی از اواخر قرن سوم هجری در میان دانشمندان اسلامی رواج پیدا کرد. امالی، جمع املا است و در اصطلاح، کتابی را گویند که استاد تقریر کند و شاگردان بنویسند.
کشف الظنون می‌نویسد:
منظور از امالی این است که عالمی بنشیند و شاگردان وی با قلم و کاغذ در اطراف او قرار بگیرند، آن گاه، عالم- با استفاده از علمی که
خداوند در اختیار او نهاده است- شروع به سخن گفتن کند و شاگردان، آن مطالب را بنویسند. در نتیجه، کتابی حاصل می‌شود که آن را املا و امالی می‌نامند.
امالی عنوانی است که غالبا برای بعضی از کتب
حدیث استفاده می‌شود و آن کتابی است که شامل احادیث شنیده شده از املای شیخ حدیث است. او (املاء کننده) یا آنها را از محفوظات خویش می‌گوید یا این که از روی نوشته می‌خواند. ترتیب مطالب امالی اکثرا به ترتیب نوبت شنیدن آنها است و به همین خاطر، به این کتاب‌ها،
مجالس یا
عرض المجالس نیز اطلاق می‌شود.
این روش، که استاد بنشیند و شاگردان هم دور او حلقه زده و مسموعات خود را از او بنویسند، روش فقیهان و محدثان و نیز اهل ادب و علوم دیگر بوده است و در بعضی کتب، از امالی گوناگون علمای بزرگ و نیز غیر معروف نام برده شده است. در کشف الظنون از امالی ابن درید، امالی ابن حاجب، امالی ابن الشجری، امالی ابن عساکر و... سخن به میان آمده است. همچنین در الذریعة قریب ۳۰ کتاب امالی از تصانیف شیعه ذکر شده است.
مهمترین امالی‌ها: امالی ابومحمد ناصر کبیر (م ۳۰۴ ق)، امالی مهذب الدین همدانی (م ۳۹۸ ق)، امالی ابوالفتح هلال بن محمد بغدادی (م ۴۱۴ ق)،
امالی شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق)،
امالی شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق)، امالی سید مرتضی (م ۴۳۶ ق) است.
امالی معمولا موضوعات بسیار متنوعی را در بر می‌گیرد که از آن میان، داستان‌های معتبر تاریخی، معنی اخبار،
تفسیر و تاویل آیات قرآنی، نکات ادبی و... را می‌توان نام برد.
از نظر قوت اعتبار، امالی مانند اصل است و احتمال سهو و نسیان و غلط در آن کم است. علی الخصوص، وقتی که املای شیخ از روی کتاب مصحح یا از محفوظات قلبی خودش باشد؛ البته در مورد اخیر، اگر به قوی حافظه، ضابط و متقن بودن او یقین داشته باشیم.
اما الذریعة در معرفی کتاب امالی سید مرتضی، ذیل عنوان «غرر الفوائد و درر القلائد» می‌نویسد:
کتابی است در باب محاضرات، ادب، تفسیر و تاویل آیات و همچنین شرح و توضیح احادیث که در باب و موضوع خود کتابی گران قدر است و متعلق به سید اجل شریف مرتضی، علم الهدی است. در آن کتاب،
مجالس متعددی وجود دارد که سید، آنها را در املاءات خود در آن
مجالس بیان کرده است. موضوعات آنها عبارت‌اند از: احوال بعضی از گذشتگان شعرا، معمران و نیز تفسیر آیات مشکل و احادیث معضل.
محمد ابوالفضل ابراهیم در مقدمه‌ای که بر امالی المرتضی نوشته است، آن را این گونه توصیف می‌کند:
امالی،
مجالس مختلفی است که سید، آنها را در زمان‌های پی در پی املا کرده و در آنها از موضوعی به موضوع دیگر و از هدفی به هدف دیگر منتقل شده است. بعضی از آیات
قرآن کریم را که تاویل آنها بر عامه و خواص پوشیده است و سؤالاتی در مورد آنها شده و اشکالاتی متوجه آنها است، انتخاب کرده و تاویل و توجیه ش را به طریق و مذهب اصحابش که
معتزله یا اصحاب عدل‌اند- چنان که او را می‌نامد-، علاج و درمان کرده است. او کوشش خود را مصروف بر این داشته که در تاویل آیات متشابه و اشعار عرب زبانان، توفیق حاصل کند که الحق، در این کار، تسلط عجیبی از خودش بروز داده و ذهن لطیف و نکته پرداز و هوش سرشار خود را نشان داده است. وی را در تفسیر و تاویل، کثرت محفوظاتش از شعر،
لغت و
حدیث یاریش نموده و فصل الخطاب وجوه مختلف و آرای متفاوتی بوده که بر او
عرضه می‌شده است. البته، گاهی نیز اخذ همه آرا و جمع آنها را جایز و صحیح دانسته است.
آیاتی را که سید مرتضی انتخاب کرده و بر تفسیر آنها همت گماشته است، اکثرا از مواردی است که در کتب دیگر به دست ما نرسیده است.
او علاوه بر آیات، احادیثی را انتخاب کرده است که آنها نیز چنین‌اند و معمولا علما در تاویل آنها با هم اختلاف دارند. وی
تعارض‌ها را آشکار کرده و تفسیر و تاویل آنها را- همان گونه که در تفسیر
آیات عمل می‌کرد- بیان نموده و در این کار، از شواهد شعر و لغت کمک گرفته است. البته در این میان، مذهب اصحاب خود، یعنی اصحاب عدل را آشکار ساخته و دلیل آنها را برتر دانسته است. در این موارد، علی الخصوص با ابن قتیبه و ابو عبید قاسم بن سلام و ابن انباری، مناقشات فراوان کرده است.
علاوه بر این‌ها در علم کلام هم مسائلی را طرح کرده که در آنها مشاجره وجود دارد و مناظرات بسیار رخ داده است؛ مطالبی مانند مسئله
رؤیت خدا،
خلق، افعال بندگان،
اراده خدا بر زشتی‌ها... که در آنها بر رد دشمنان دلیل آورده است. او در این مناقشات، مهربان و در گفتارش عفیف است.
به جز مسائل گفته شده در کتاب، مختاراتی از اشعار و سخنان برگزیده نیز وجود دارد که آنها را با شرح، نقد و ارزیابی همراه ساخته است. در آغاز آنها شرح حالی از شعرا آورده و همچنین گروهی از اشعار، اقوال و نوادر آنها را ذکر کرده است. در ادامه، نکات ظریفی از آنها و جواب‌های قانع کننده و نیز مطالب فکاهی آورده که بسیاری از آنها بر پایه کتب جاحظ، ابن قتیبه، مبرد، ابی حاتم، آمدی و دیگران است.
همچنین، برخی از مقاصد شعرای عرب در
جاهلیت و صدر
اسلام را در مدایح و مراثی و هجویات و... ذکر کرده که بعضا مورد نقد قرار گرفته است.
به خاطر وجود متون متنوع، فصول مختلف و مباحث گران قدر، برای این کتاب امتیاز ویژه بین کتب عربی حاصل شده است و مرجعی برای
علما به شمار می‌رود. ادبا به آن نیازمندند و علاقه مندان در اعصار مختلف به آن ارجاع داده می‌شوند.
همه این‌ها که گفته شد، مطالب موجود در متن اصلی کتاب است. علاوه بر این‌ها زیاداتی در انتهای کتاب موجود است که با عنوان مساله تنظیم شده و با نام تکملة الغرر به کتاب افزوده شده است. با این تکمله، کتاب امالی المرتضی به پایان می‌رسد.
بجاست که در این جا اظهار نظرهای تعدادی از بزرگان و علما را نسبت به این کتاب ارزشمند ذکر کنیم.
من تا به حال، وصف هیچ یک از
علمای عامه را برای کتابی نشنیده‌ام که بیشتر از آن چیزی باشد که در شان الغرر و الدرر (امالی) گفته‌اند، تا آنجا که آن کتاب را نشانه و دلیل منتهای فضل و هوش و بیانگر مهارت او دانسته‌اند.
سید مرتضی کتابی دارد که آن را الدرر و الغرر نامیده است و آن
مجالسی است که شامل متونی از معانی ادب است و در آن از نحو،
لغت و غیره سخن گفته است و کتابی منقح است که بر فضل کثیر و گستردگی معلومات نویسنده دلالت دارد.
از ابو جعفر الحمصی نقل شده که از شیخی از شیوخ ادب
مصر به من رسیده است که می‌گوید:
قسم به خدا، من از کتاب «الغرر» مسائلی را در نحو استفاده کردم که در کتبی چون، کتاب سیبویه نیافتم.
امام
فخر رازی در یکی از کتبش پس از ذکر بعضی از فضایل سید می‌گوید:
فضائلش کثیر است و برای
شهادت در فضلش، کتاب الدرر و الغرر کافی است.
و در نهایت، گفتار محمد ابوالفضل ابراهیم، محقق کتاب را می‌آوریم که:
هر گاه محققی بخواهد کتب نفیس عربی را که حاوی معارف گوناگون و پر از نکات ظریف مختلف است و در آن عصاره طبایع و مذاهب مختلف و حقایق تاریخ، اخبار، متون، شعر، زبان و لغات مشکل است، بررسی کند، بی چون و چرا حتما کتاب امالی المرتضی را نیز در آن ردیف می‌آورد و آن را در شمار کتاب‌هایی؛ چون: الکامل مبرد، البیان و التبیین جاحظ، عیون الاخبار ابن قتیبه، العقد الفرید ابن عبد ربه، الاغانی ابوالفرج و... قرار می‌دهد. این‌ها کتبی است که در آسمان ادب عربیت مانند ستارگان می‌درخشند.
تنوع و گونه گونی بحث‌هایی که در این کتاب وجود دارد، این کتاب را همانند دایرةالمعارفی می‌نماید که نه تنها خواننده را خسته نمی‌کند، بلکه بر توان و ذوق و شوقش نیز می‌افزاید.
عبدالرزاق محی الدین در کتاب ادب المرتضی من سیرته و آثاره آمده است:
چیزی که هنوز در مورد این کتاب معلوم نشده، این است که آیا امالی تالیف و تدوین خود سید بوده است یا این که سید فقط آن را املا کرده و یکی از شاگردانش آن را جمع آوری کرده است؟ در حالت دوم، آن شاگرد چه کسی بوده است؟
دکتر عبدالرزاق محی الدین به این سؤال این گونه پاسخ می‌دهد:
آنچه از اسلوب کتاب برمی آید، آن است که کتاب تالیف و جمع خود سید است و شاگردان او فقط توفیق
روایت و قرائت کتاب را بر او داشته‌اند. در غیر این صورت، اسلوب تالیف در جاهای مختلف کتاب به واسطه تعدد افراد، اختلاف پیدا می‌کرد، در حالی که ما طرق روایات را مختلف می‌یابیم؛ اما اسلوب کتاب یکسان و واحد است.
اما نکته‌ای وجود دارد و آن مدح و تمجید شریف مرتضی و دعا برای طول عمر او در جاهای مختلف کتاب است. این مطالب، چه بسا از اضافات شاگردان او باشد که این عبارات را بر متن اصلی در ابتدای هر بحثی اضافه کرده‌اند که نشان دهند چه مطالب و چه مواردی از گفتار سید است و چه مواردی از روایت‌های او از دیگران است و بین آن چه او می‌گوید و دیگران روایت کرده‌اند، اشتباه نشود.
سید اعجاز حسین در کشف الحجب از خط سید سعید جونپوری نقل می‌کند که:
شریف مرتضی، این «الغرر و الدرر» را در راه حجاز- هر جا که در منزلی فرود می‌آمد- بر شاگردانش املا می‌کرد و آنها نیز به همان ترتیبی که از او شنیده بودند، آنها را جمع آوری می‌کردند. از طرف دیگر نقل شده است که ظاهر امر بر این است که وی این
مجالس را در خانه اش بر شاگردان و مریدانش در زمان‌های مختلف و پی در پی املا کرده است. علمی به تاریخ شروع و آغاز این
مجالس نداریم؛ ولی آن چه معلوم است، این است که آخرین املای سید در روز پنج شنبه، ۲۸
جمادی الاول سال ۴۱۳ ق، بوده است. این تاریخ را شریف ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری در آخر نسخه اش ذکر کرده است.
محمد ابوالفضل ابراهیم، شش نسخه از کتاب را دیده و آنها را با توضیحاتی نقل می‌کند که در مقدمه وی بر کتاب معرفی شده‌اند.
به نوشته
آقا بزرگ تهرانی (در الذریعه)، ابوالفتح کراجکی، از شاگردان شریف مرتضی، گزیده‌ای از الامالی تدوین کرد و آن را المراشد نامید.
کتاب، مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و فهرست مطالب (
مجالس) در انتهای هر جلد می‌باشد.
این کتاب در سال ۱۳۲۵ ق، در مصر چاپ شد و نیز در
ایران همراه با اضافی در سال ۱۲۷۲ ش، به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
