آداب تعلم در اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آداب جمع
ادب به معنای رفتارها و گفتارهای شایسته و
تعلّم به معنای فراگیری دانش است. به علت اهمیت و تقدس
علم از نظر
اسلام آداب و ضوابط خاصی برای تحصیل علم معین شده است.
آداب آموزش در اسلام هم به جنبه اخلاقی و ارزشی تعلم و هم به شیوه‌های تسهیل آموختن و انتفاع بیشتر از
عمر و کار علمی نظر دارد. ما در این نوشتار با بهره‌گیری از آثار بزرگان و استفاده از منابع دینی به اختصار آداب و ضوابط تعلم را از نظر اسلام مورد بحث قرار می‌دهیم.
به طور کلی در اسلام رسیدن به اهداف به هر اندازه هم که مهم باشند، از هر راهی و با هر وسیله‌ای مجاز نیست. بلکه باید روش و ابزار رسیدن به
هدف نیز پاک و فضیلت‌مندانه باشد. پیش از شروع به تحصیل برای متعلم پرسش‌هایی مطرح می‌شود که پاسخ به آنها بسیار مهم است؛ زیرا نوع پاسخ به پرسش‌ها در نتیجه کار تاثیر قاطع دارد. پرسش‌های از این قبیل که چه کتابی بخوانم؟ چگونه درس بخوانم؟ از کجا آغاز کنم؟ معلم شایسته چه خصوصیاتی دارد؟ چه اموری باعث سرعت و کیفیت تعلم می‌شود؟ شرایط و ضوابط دینی و اخلاقی تحصیل کدام است؟
اگرچه در بینش اسلامی
مومن،
حکمت را بسان گمشده خود نزد هر کس یافت، اخذ می‌کند؛
ولی لازم است در مورد استاد رسمی سعی شود فرد شایسته‌ای را برگزیند؛ زیرا
اخلاق و روحیات استاد در شاگرد تاثیر عمیق دارد. در بعد علمی نیز به استادی ناشایسته اعتمادی نیست.
علم غذای
روح است، به دلیل اهمیت روح بیش از سلامت غذای جسم، تغذیه سالم و مناسب روح اهمیت دارد.
سفارش پیشوایان ما این است که باید به نزد عالمانی برای کسب علم رفت که
انسان را از
کبر به جانب
تواضع، از سازشکاری به سوی اندرزگویی و از نادانی به دانش فرا خوانند
و از فراگیری دانش از مدعیانی که از
یقین به
شک و از
اخلاص به
ریا، از
فروتنی به
تکبر، از
نصیحت به دشمنی و از
زهد به
دنیاپرستی فرا می‌خواند نهی شده است.
دانشی که مایه
هدایت و نجات باشد، بدون
پرهیزگاری و پاکیزه نگهداشتن خود از آلودگی‌های
گناه میسر نمی‌شود.
حضرت خضر (علیه‌السّلام) به
حضرت موسی (علیه‌السّلام) سفارش می‌کند «بر دلت لباس پرهیزگاری بپوشان تا به دانش برسی»
و
امیر مؤمنان حضرت علی (علیه‌السّلام) دانش را به رنگ‌آمیزی تشبیه می‌کند که بدون زدودن آلودگی، رنگ‌آمیزی صورت نمی‌گیرد.
از آداب مهم در کسب دانش رعایت اولویت‌ها است. هیچ عاقلی پیش از درمان مرض قلبی مهلک به علاج لک‌های صورت نمی‌پردازد. پیش از معرفت کافی نسبت به اموری که نجات از هلاکت
ابدی و رسیدن به
سعادت همیشگی در گرو آن است مانند شناخت
اصول دین و وظائف اساسی دینی که
واجب عینی هستند. پرداختن به اینکه آیا در کره مریخ آب و
حیات وجود دارد یا نه؟ امثال آن عین
سفاهت است. امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «عمر کوتاه‌تر از آن است که همه آنچه دانستنش زیبنده تو است فراگیری، پس به ترتیب اهمیت بیاموز.»
در اسلام بلندهمتی صفتی پسندیده است؛ به ویژه در فراگیری دانش طالب علم نباید به اندک قانع شود؛ بلکه باید همواره در رسیدن به مراحل عالی‌تر بکوشد. در مثل است که مرد با بال همتش پرواز می‌کند.
و از
امام حسین (علیه‌السّلام) روایت شده است که فرمودند: از جهانیان در رسیدن به درجات عالی با دو چیز گوی سبقت را ربودم:
حسن خلق و علو همت.
استقامت کلید پیروزی است. ضرورت
صبر در کسب علم مضاعف است؛ زیرا تحصیل علم زمان‌بر و ملازم با دشواری‌ها است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «هر کس
ساعتی بر خواری تعلم
صبر نکند تا
ابد در
ذلت جهل باقی خواهد ماند».
و امیرمؤمنان سفارش می‌کند که «بر دانشجو است که خودش را به جستجو دانش عادت دهد و از فرا گرفتن آن ملول نگردد و آنچه را فرا گرفته است، بسیار نشمارد.»
جایگاه والای
تفکر در اسلام روشن است، تا آنجا که «
ساعتی اندیشیدن بهتر از
عبادت شصت سال است»
شرط لازم اتقان علمی و درک عمیق، اندیشیدن است. صرف اندوختن مطالب و گفته‌های دیگران، جمود بر آراء گذشتگان، شخصیت‌زدگی و مرعوب شدن نسبت به اسطوانه‌های علمی مانع رشد علمی است.
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرمودند: «هر کس در آنچه فرا گرفته خوب بیاندیشد دانش او استوار گردد و آنچه را که هنوز نفهمیده خواهد فهمید.»
کلید گنجینه دانش دیگران سؤال است. ممکن است کسی که اهل علم است خود از حل مسائلی عاجز باشد و به راهنمایی دیگران نیاز داشته باشد، ولی حیاء بی‌مورد یا
غرور و تکبر مانع شود که از دانش دیگران بهره گیرد. اظهار نظر چنین کسانی گاهی باعث هلاکت دیگران می‌شود. پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره کسی که به مجروحی دستور داده بود
غسل جنابت کند و این غسل باعث مرگ او شده بود؛ فرمودند: «او را کشتند. خدا آنان را بکشد؛ دوای درد درماندگی پرسش است.»
آیت‌الله جوادی آملی (مدظله العالی) می‌گوید: اگر طلاب علوم دینی واقعاً بخواهند راه سلف صالح را بپیمایند باید تقریرنویسی کنند؛ تقریرنویسی بسیار خوب است و در موفقیت علمی نقش به سزایی دارد. اصل تقریرنویسی از زمان رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شروع شد. آن حضرت به یاران خود دستور داد برای استفاده بیشتر از سخنان او، از دست راست خود کمک بگیرند (بنویسند).
درس خواندن درست و اصولی عناصری دارد که در زیر بدان‌ها اشاره می‌شود:
۱. درک محضر استاد: محضر علماء را دیدن و چگونگی استدلال، ورود و خروج در مسائل را از بزرگان آموختن. آموختن شفاهی و حضوری به جای استفاده تنها از شرح، نوار، فیلم. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «دانش را از دهان افراد فرا گیرید.»
۲. مطالعه کتب مختلف: دیدن کتب مختلف و مطالعه آنها، از طریق مراجعه به متون؛ تا مبانی، لوازم و مقدمات نظریه درک شود. این مطلوب در جلسه درس به دست نمی‌آید زیرا در جلسه درس فقط عصاره مطلب ارائه می‌شود.
۳.
مناظره و
مباحثه: مناظره و مباحثه با همتای خود برای کنکاش در آنچه از استاد فرا گرفته است.
۴. تدریس: بوسیله تدریس، توانایی تدقیق، تلطیف و تنزیل مطالب حاصل شود؛
۵. تصنیف و تالیف کتاب؛
بعضی فقط چند تا از این عنصرها را واجدند؛ اما بزرگانی چون مرحوم
علامه طباطبایی،
امام خمینی (قدس سره) و
شهید مطهری همه این پنج عنصر را دارا بودند.
۶. پیش‌مطالعه: شیوه بزرگان در تحصیل، پیش‌مطالعه و آماده شدن برای حضور در جلسه درس بوده است. آیة‌الله جوادی آملی می‌گوید: «غالب درس‌ها را - الحمد الله - پیش‌مطالعه می‌کردیم؛ از این رو غالب عبارت‌ها و مطالب کتب درسی با پیش‌مطالعه تقریباً برا ما حل می‌شد.»
۷. تقسیم و تنظیم اوقات به شیوه مناسب: برای حفظ سحرها، صبحگاهان برای درس، نوشتن در میان روز، و شب‌ها برای مطالعه.
۸. شناخت آراء گوناگون و جمود نداشتن برای رأی فردی خاص: امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرمودند: هان! خردمند کسی است که با اندیشه درست و نگاهی دور‌اندیش از آراء گوناگون استقبال کند.»
(۱) کلینی، محمد بن یعقوب، الروضة من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم (۱۳۴۸).
(۲) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه. (بی‌تا).
(۳) شهید ثانی، شیخ زین‌الدین بن علی عاملی، منیة المرید فی ادب المفید و المستفید، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم (۱۳۷۲).
(۴) محمدی ری شهری، محمد، علم و حکمت در قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، چاپ اول (۱۳۷۹).
(۵) مهر استاد (سیر علمی و عملی استاد جوادی آملی) قم، مرکز نشر اسراء، چاپ اول. (۱۳۸۱).
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آداب تعلم در اسلام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۷/۱۰.
