آثار تفسیر تابعین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تابعی كسى است كه
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را نديده باشد؛ ولى در حال
ایمان به آن حضرت با
صحابی ايشان مصاحبت داشته و با ايمان از دنيا رفته باشد.
کهن‌ترین گزارش در مورد مجموعه‌های تفسیری تدوین شده از آرای تابعین گزارش
ابن‌ندیم است.
ابان بن تغلب،
ابوحمزه ثمالی،
زیاد بن منذر و
جابر بن یزید جعفی از مشهورترین تابعین شیعی هستند که به دانش تفسیر توجه کرده و آثار تفسیری تألیف کرده‌اند.
در میان کتاب‌شناسی‌های کهن، گزارش
ابن‌ندیم درباره مجموعه‌های تفسیری تدوین شده از آرای
تابعیان، ظاهراً کهن‌ترین گزارش موجود است.
بر اساس آنچه
احمد بن محمد ثعلبی (م. ۴۲۷ ق.) در مقدمه تفسیر خود،
الکشف و البیان آورده است، مجموعه‌های تدوین شده از اقوال تفسیری تابعین چون
تفسیر عکرمه، تفسیر مجاهد، تفسیر حسن بصری، تفسیر محمد بن کعب قرظی و تفسیر سعید بن مسیّب در زمان وی موجود بوده و گاه به چند طریق روایت می‌شده‌اند.
اطلاعات مشابه از وجود مجموعه‌هایی تدوین شده از اقوال تفسیری تابعین را در آثار دیگر شرح حال‌نگارانه چون
الارشاد فی معرفة علماء الحدیث از
ابویعلی خلیل بن عبدالله خلیلی قزوینی (م. ۴۴۶ ق.) و
التحبیر فی المعجم الکبیر اثر
عبدالکریم بن محمد سمعانی (م. ۵۳۲ ق.) نیز می‌توان یافت. خلیلی از روایت
تفسیر جویبر،
تفسیر عطاء بن دینار و
تفسیر ابی‌روق نام برده است.
سمعانی از تفاسیر تدوین شده از اقوال تابعین به تفسیر مجاهد بن جبر اشاره کرده است
، هرچند برخی از این مجموعه‌ها به نظر در دوره‌هایی متأخرتر تدوین شده‌اند، چنان که آنچه به عنوان تفسیر مجاهد بن جبر بر اساس نسخه خطی شماره ۱۰۷۵ دارالکتب
قاهره منتشر شده، در حقیقت جمع آوری نقل قول های تفسیری نقل شده از مجاهد به نقل از تفسیر طبری است.
این اقوال تفسیری که به روایت
ابن‌ابی‌نجیح از
مجاهد است، ظاهراً بعدها به صورت انتخابی از
تفسیر طبری استخراج شده، هرچند سزگین معتقد است که نسخه حاضر یکی از منابع مورد استفاده طبری در تألیف تفسیرش بوده است.
آنچه این گمان را تقویت می‌کند، عبارت صفحه عنوان نسخه است که در آن از ابومیمون محمد بن عبدالملک بن حسن بن خیرون به عنوان نگارنده تفسیر (
تفسیر القرآن للشیخ الامام العالم الفقیه ابومیمون محمد بن عبدالملک بن الحسن بن خیرون) یاد شده است.
یکی از مهم‌ترین منابع مشتمل بر آرای تفسیری تابعین
جامع البیان عن تأویل آی القرآن از
محمد بن جریر طبری (م. ۳۱۰ ق.) است که به تفصیل آرای تفسیری تابعین را نقل کرده است.
همین‌گونه در تفاسیر روایی دیگری چون
الجامع لتفسیر القرآن از عبدالله بن وهب بن مسلم مصری (م. ۱۹۷ ق.) تحقیق میکلوش مورانی، (بیروت ۲۰۰۳ میلادی)،
تفسیر القرآن تألیف
عبدالرزاق بن همام صنعانی (م. ۲۱۱ ق.) تحقیق مصطفی مسلم محمد ریاض (م. ۱۴۱۰ ق.) و
تفسیر القرآن العظیم تألیف
عبدالرحمن بن
محمد بن ادریس رازی (م.۳۲۷ ق.) تحقیق اسعد محمد طیب، (بیروت ۱۴۱۹ ق.) و
الدر المنثور فی التفسیر المأثور اثر
جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی (م. ۹۱۱ ق.) نقل قول های تفسیری فراوانی از تابعین می‌توان یافت.
در میان کتاب های حدیثی، مهم‌ترین تألیفی که آرای تفسیری تابعین را در بردارد
الجامع الصحیح اسماعیل بخاری (م. ۲۵۶ ق.) است. وی اغلب روایات تفسیری تابعین را به نقل از شاگردان
ابن‌عباس آورده است.
این افراد نیز در تفسیر از همان شیوه تفسیری ابن‌عباس پیروی کرده‌اند.
خضیری مصادر مهم مشتمل بر اقوال تابعین را به تفصیل شناسانده است.
در میان تابعیان شیعه نیز توجه به دانش تفسیر، به نگارش آثاری انجامیده است. از مشهورترین تابعیان شیعی، باید
ابان بن تغلب (م. ۱۴۱ ق.)،
ابوحمزه ثابت بن دینار کوفی (م. ۱۴۸ ق.)،
ابوالجارود زیاد بن منذر کوفی (م. ۱۵۰ ق.) و
جابر بن یزید جعفی (م. ۱۲۸ ق.) (براى تابعى بودن جابر بن يزيد به آدرس زیر نگاه کنید.)
را نام برد که هر سه آثاری تفسیری تألیف کرده‌اند.
ابوسعید ابان بن تغلب ربعی از موالی بنوجریر و شیعیان سرشناس
کوفه بوده است. وی افزون بر تبحر در
فقه،
حدیث و
نحو در دانش قرائات و تفسیر چهره‌ای شناخته شده بوده است. وی کتابی در
قرائت داشته و نقل قول‌هایی از آن در متون بعدی مانده است
؛ همچنین وی کتاب دیگری در
غریب القرآن به نام
تفسیر غریب القرآن داشته که
ابن‌ندیم از آن به
معانی القرآن یاد کرده و نقل قول های متعددی از این کتاب در متون
امامیه مانده است
؛ همچنین محمد بن عبدالرحمن به تدوین و تلفیق روایات تفسیری ابان،
ابوروق عطیة بن حارث و
محمد بن سائب پرداخته و آرای این سه تن را در کتابی واحد گرد آورده است.
نجاشی در ذکر آثار
ابوحمزه ثمالی به
کتاب التفسیر او اشاره کرده و به طریق و متن متداول این تفسیر در روزگار خود (نجاشی) به روایت
ابوبکر محمد بن عمر جعابی از
ابوسهل عمرو بن حمدان در
محرم ۳۰۷ قمری از
سلیمان بن اسحاق مهلبی اشاره کرده است.
ثعلبی در تألیف تفسیر خود
تفسیر ابوحمزه ثمالی را در اختیار داشته و در فهرست تفاسیر در دستش به آن اشاره کرده است.
ابوحمزه ثمالی در تفسیر خود توجه فراوانی به
اسباب النزول و ذکر فضایل
اهل‌بیت (علیهم‌السلام) داشته است؛ شیوه‌ای که بعدها برخی مفسران امامی با تألیف آثاری به نام ما نزل
من القرآن فی اهل البیت آن را تعالی بخشیدند.
ابوحمزه ثمالی در تفسیر خود، از شیوه‌های
تفسیر قرآن به قرآن بهره گرفته و از
لغت، نحو و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز استفاده کرده است.
عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، روایات تفسیری نقل شده از ابوحمزه ثمالی را در مجلدی با عنوان
تفسیر القرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی گردآورده است.
ابوالجارود زیاد بن منذر خارفی، دیگر تابعی مشهور شیعی است
که اثری تفسیری داشته و در آن، تفسیر برخی
آیات قرآن را گردآورده است. وی در تفسیر خود به گردآوری روایات تفسیری که خود از
امام باقر (علیه‌السلام) شنیده اقدام کرده و تفسیر او به کتاب
التفسیر عن أبی‌جعفر الباقر مشهور بوده است.
ابوحاتم قزوینی گردآورنده تفسیر مشهور به
علی بن ابراهیم که نسخه‌ای از تفسیر ابوالجارود را در اختیار داشته، روایات تفسیری فراوانی از آن را به
تفسیر علی بن ابراهیم افزوده است.
تفسیر ابوالجارود منعکس کننده دیدگاه‌های
زیدیه (شاخه
جارودیه) است و در مواردی با دیدگاه
امامیه تفاوت دارد.
جابر بن یزید جعفی از رجال سرشناس کوفی امامی است که کتابی در تفسیر داشته و نجاشی و طوسی به دو طریق متفاوت به آن اشاره کرده‌اند:
طوسی کتاب را به روایت گروهی از استادان خود از
هارون بن موسی تلعکبری (م. ۳۸۵ ق.) از طریق او به
روایت شاگرد جعفی،
منخل بن جمیل روایت کرده است.
نجاشی نیز آن را به روایت از احمد بن محمد بن هارون از راوی مشهور جارودیه در کوفه،
ابن‌عقده و طریق او از
عبدالله بن محمد جعفی روایت کرده است.
تفسیر جابر مورد استفاده عیاشی و علی بن ابراهیم قمی بوده و مطالبی از آن نقل کرده‌اند. مدرسی فهرستی از روایات تفسیری جابر بن یزید گردآورده که احتمالا در تفسیر او نقل شده است.
(۱) خلیلی، خلیل بن عبدالله (م ۴۴۶ ق)، الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، به کوشش محمد سعید، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۰۹ق.
(۲) رومی، فهد بن عبدالرحمن، بحوث فی اصول التفسیر، ریاض، مکتبة التوبة، ۱۴۱۶ق.
(۳) سمعانی، عبدالکریم بن محمد (م ۵۶۲ ق)، التحبیر فی المعجم الکبیر، به کوشش منیرة ناجی، بغداد، دیوان الاوقاف، ۱۳۹۵ق.
(۴) خضیری، محمد بن عبدالله، تفسیر التابعین، ریاض، دارالوطن، ۱۴۲۰ق.
(۵) حبری، حسین بن حکم (م ۲۸۶ ق)، تفسیر الحبری، به کوشش حسینی، بیروت، آل البیت لاحیاءالتراث، ۱۴۰۸ق.
(۶) احمد عمر ابوحجر، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، بیروت، دارقتیبة، ۱۴۱۱ق.
(۷) ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار (م ۱۴۸ ق)، تفسیر القرآن الکریم، گردآوری
عبدالرزاق حرزالدین، به کوشش معرفت، قم، الهادی، ۱۴۲۰ق.
(۸) معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ق.
(۹) مزی، یوسف (م ۷۴۲ ق)، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۵ق.
(۱۰) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (م ۱۳۸۹ ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۱۱) طوسی، محمد بن حسن (م ۴۶۰ ق)، رجال الطوسی، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق.
(۱۲) نجاشی، احمد بن علی،(م ۴۵۰ ق)، رجال النجاشی، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
(۱۳) ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق (م ۴۳۸ ق)، الفهرست، به کوشش تجدد.
(۱۴) طوسی، محمد بن حسن (م ۴۶۰ ق)، الفهرست، به کوشش قیومی، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
(۱۶) مدرسی، سیدحسین، میراث مکتوب شیعه، ترجمه: قرائی و جعفریان، قم، اعتماد، ۱۳۸۳ش.
(۱۷) ثعلبی، احمد بن محمد (م ۴۲۷ ق)، الکشف و البیان، به کوشش ابن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
(۱۸) مجاهد، احمد اسماعیل نوفل، المفسر و التفسیر، ج۱، قاهره ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی، دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آثار تفسیر تابعین»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۶/۲۷.
