گسترش تعزیه در دوره قاجار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
گسترش تعزیه در دوره قاجار، از مباحث مرتبط با تاریخچه عزاداری برای
امام حسین (علیهالسّلام) است.
در دوره
قاجار مراسم
عزاداری و سوگواری امام حسین (علیهالسّلام) وارد مرحله جدیدی شد و هم از لحاظ شکلی و هم از لحاظ محتوایی دگرگونیهایی یافت.
در این دوره به دلیل حمایت دولت و تشویقهای
صدراعظم محمدشاه قاجار،
حاج میرزا آقاسی، مراسم
عزاداری و
تعزیه رشد کمی و کیفی خاصی گرفت.
بـه دنبـال فـتـوای آیت الله
محمدعلی کرمانشاهی در دوره
زندیه، مبنی بر جواز هر نوع عزاداری بر امام حسین (علیهالسّلام)،
همچنین به علت تشویقهای
صدراعظم محمدشاه قاجار،
حاج میرزا آقاسی، مراسم
عزاداری و
تعزیه در دوره
قاجار رونق خاصی گرفت؛ اما بی گمان در میان انواع عزاداریهـا، تعزیـه جـلـوه خاصی داشت که رواج آن را میتوان از ابعاد مختلفی مورد بررسی و کاوش قرار داد.
نخستین تحول که تقریباً از زمان
فتحعلی شاه آغـاز شـد، افـزایش شمار مجالس
تعزیه بود. «تعداد تعزیهها که در دوره زندیان بیش از ده تا دوازده مجلس نبود به چهل تا پنجاه مجلس رسید. همچنین از اواخر سلطنت فتحعلـی شـاه و زمان محمدشاه، علاوه بر وقایع
کربلا و مصائب مربوط به خاندان پیامبر، از داستانها و وقایع دیگر مذهبی و تاریخی نیز تعزیههایی ساخته شد».
عین السلطنه مینویسد: «
شنبه دهم محرم ۱۳۰۹؛ عاشوری گرفته از صبح جمعیت بود. روز هفتم که اهل تعزیه را شماره کردند، سه هزاروپانصد نفر زن آمـده بود.... دسته جات زیاد آمدند. سه ساعت به غروب مانده شروع به تعزیه میشود».
تعزیه در دوره قاجاریه از نظر هنری پیشرفتهای چشمگیری داشت؛ به ویژه در سه زمینه ادبی، موسیقیایی و نمایشی به شکوفایی رسید. برای مثال درباره پیشرفتهای نمایشی تعزیه در این دوره گفتهاند: «در تعزیههای قدیم، اشقیا و مخالفخوانـان نقش و تاثیر اندکی در تعزیه داشتند. لیکن از دوره ناصری به بعد مکالمهها در تعزیه کوتاهتر، و حرکت و عمل بیشتر شد. اشقیا و مخالفخوانها به خصوص در تعزیههـای شـهادت و حماسی، مقام و موقع نمایشی بیشتر و بهتری یافتند. اینامـر، یعنی تقابـل و توازی نسبی نقش متضاد، یا خوب و بد تعزیه سبب شد که بر جنبههای درامی و نمایشی تعزیه افزوده شود و تعزیه تا اندازهای از حالت ساده و تراژدیک محض بیرون آید».
در این دوره حکومت و دربار و به دنبال آن اعیان و اشراف، نه تنها تعزیه خوانیهای عمومی را تشویق، و از آن حمایت میکردند، بلکه خود نیز به برگزاری این مراسم همت میگماشتند و تکایا و محلهای معین و حتی خانـههـای شخصی خود را به این کار اختصاص میدادند؛
چنان که
عین السلطنه مینویسد: «در دیوان خانه حکومتی
تعزیه است».
مقامات قاجار حتی سفرای خارجی را نیز به تماشای تعزیه میخواندند. حضور بنجامین در تکیه دولت نمونهای از حضورایـن سـفیران در این مراسم است.
انیس الدوله، ملکه ایران در دوره ناصری، همسران سفرای کشورهای خارجی یا فرستادگان زن از کشورهای اروپایی را با خود به مراسم تکیه میبرد و خود داستان تعزیه را برایشان شرح میداد. در نظر آنان چنین مینمود که او برای آنکه شـدت وابستگی خود را به
مذهب تشیع نشان دهد در حضور آنها برای مصائب امام حسین (علیهالسّلام) گریه و ناله سر میدهد. مادام کارلا سرنا، جهانگرد ایتالیایی که در سال ۱۳۰۱ قمری در
ایران به سر میبرد، در این باره میگوید: «سوگلی با دقت به اجرای نمایشنامه (تعزیه) دقت میکرد.... او و همه اطرافیانشاندوهگین بودند، ناله و ضجه میکردند و به یاد مصائب شخصیتهای مقدس مذهبی خویش اشک میریختند».
نفوذ تعزیه در خانهها در دوره قاجار به جایی رسید که برخی از زنان اعیان و اشراف در خانههای خود تعزیههایی برپا کردند که اجراکنندگان آن از زنان بودند. با اینکه در تکایای عمومی و دولتی بیشتر تماشاگران تعزیه زنان بودند و جای ویژه و معینی برای نشستن در مجالس تعزیه داشتند، بعضی از زنان اعیان و اشراف، هم
برای ابراز اخلاص و اعتقاد مذهبی و هم برای تفاخر، به برپایی مجالس تعزیه در خانههای خود برانگیخته شدند.
تعزیههای زنانه ظاهراً از زمان
فتحعلی شاه در میان زنان و دختران او رواج یافت و این وضع تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت. تماشاگرانایـن تعزیـههـا زنـان دربـار و خواجهسرایان و پسران نابالغ بودند. در این مجالس زنان روبسته را راه نمیدادند تا مبادا مردی با پوشش زنانه میان زنان بنشیند. نام شماری از زنان درباری و اعیان و اشراف که تعزیه میخواندند و به نام «ملاباجی» معروف بودند، در منابع دوره قاجار آمده است. از مکانهای معروف تعزیـهخـوانـی هـای مفصل، یکی
کاخ گلستان و دیگری منـزل
میرزامحمدحسین خان سپهسالار بود.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۲، ص۴۲۶-۴۲۹.
