تعداد همراهان امام حسین از مدینه تا کربلا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تعداد همراهان امام حسین از مدینه تا کربلا، از مباحث مرتبط با اطلاعات و گزارشهای آماری در مورد واقعه
کربلا است. در منابع درباره تعداد یاران
امام حسین (علیهالسّلام) اختلاف نظر وجود دارد.
گرچه بیشتر منابع، هیچ سخنی از تعداد همراهان
امام حسین (علیهالسّلام) هنگام خروج از
مدینه به میان نیاوردهاند اما
شیخ صدوق از
امام صادق (علیهالسّلام) روایت کرده که تعداد یاران و اهل بیت همراه امام حسین (علیهالسّلام) هنگام خروج از مدینه، ۲۱ نفر بوده است.
در منابع مختلف درباره تعداد همراهان امام حسین (علیهالسّلام) در خروج از
مکه نیز اختلاف نظر وجود دارد که به نظر میرسد آمار تقریبی بین ۸۰ تا ۹۰ نفر از اعتبار بیشتری برخوردار است.
همچنین درباره تعداد یاران و همراهان امام حسین (علیهالسّلام) در هنگام ورود به سرزمین
کربلا نیز اختلاف اقوال وجود دارد و به نظر میرسد که آمار تقریبی بین ۷۰ تا ۹۰ نفر از اعتبار بیشتری برخوردار است.
علاوه بر این منابع متعدد درباره تعداد یاران و اصحاب امام حسین (علیهالسّلام) در روز
عاشورا یکسان سخن نگفتهاند و به نظر میرسد که آمار تقریبی بین ۶۵ تا ۱۴۵ نفر قابل تخمین بوده و آمار ۷۲ نفر به لحاظ قدمت و اعتبار منابع و کثرت ناقلان آن، قابـل اعتماد و پذیرفتنی مینماید.
بر اساس گزارش منابع
امام حسین(علیهالسّلام) یکشنبه ۲۸
رجب سال شصت هجری، شب هنگام به همراه جمعی از
بنی هاشم و برادران، به جز
محمد بن حنفیه، و برادرزادگان و عموزادگان از شهر
مدینه خارج شد و به سوی
مکه حرکت کرد. در این سفر دو خواهر امام حسین(علیهالسّلام)؛
ام کلثوم و
زینب و فرزندان برادرش و برادرانش ابوبکر، جعفر،
عباس و عموم افراد خاندانش که در مدینه بودند، به جز محمد بن حنفیه او را همراهی کردند.
گرچه بیشتر منابع، تنها به خروج
امام حسین (علیهالسّلام) از
مدینه همراه اهل بیتش اشاره کردهاند و هیچ سخنی از تعداد همراهان امام به میان نیاوردهاند.
اما در این میان تنها دو گزارش درخور توجه است:
１.
ابن سعد در گزارشی تعداد هاشمیانی را که از مدینه حرکت کردند و در مکه به امام ملحق شدند، نوزده نفر نوشته است.
２.
شیخ صدوق از
امام صادق (علیهالسّلام) روایت کرده که تعداد یاران و اهل بیت همراه امام حسین (علیهالسّلام) هنگام خروج از مدینه، ۲۱ نفر بوده است.
گزارش ابن سعد چنان به روایت شیخ صدوق نزدیک است که با تسامح، میتوان آن دو را یکی به حساب آورد؛ هرچند این نکته را هـم نباید از نظر دور داشت که خاندان امام حسین (علیهالسّلام) همراه با آن حضرت از مدینه خارج شـدهانـد، نه آنگونه که ابن سعد نگاشته است، در
مکه به امام ملحق شده باشند.
مورخان درباره روز خروج
امام حسین (علیهالسّلام) از
مکه اختلاف نظر دارند؛
ابوحنیفه دینوری و
سیدبن طاووس سوم
ذی الحجه را روز خروج امام از مکه میدانند.
ابن قولویه روز هفتم ذی الحجه را ذکر کرده و
ابن سعد دهم ذی الحجه را روز خارج شدن امام حسین (علیهالسّلام) از
مکه گزارش کرده است. اما اکثر مورخان، هشتم ذی الحجه را روز خروج امام ذکر کردهاند؛ به ویژه اینکه در نامه دوم امام که از راه
عراق به مردم
کوفه فرستاد، آمده است: «... من سه شنبه هشتم ذی الحجه، روز
ترویه از مکه بیرون آمده، به سوی شما روانه شدم».
منابع تاریخی، در نقل تعداد همراهان امام حسین (علیهالسّلام) در خروج از مکه دچار اختلافانـد:
ابن سعد شمار همراهان
امام حسین (علیهالسّلام) را ۶۰ نفر از اصحاب و ۱۹ نفر از
بنیهاشم (اعم از زن، مرد و کودک) نوشته است.
ابن عساکر و
ابن کثیر تـعـداد اهـل بـیـت امام حسین (علیهالسّلام) را مشخص نکردهاند؛ اما تعداد همراهان امام حسین (علیهالسّلام) را ۶۰ نفر از کوفیان گزارش کردهاند.
ابن اعثم،
خوارزمی،
محمد بن طلحه شافعی،
اربلی و
ابن صباغ مالکی، همراهان امام حسین (علیهالسّلام) را هنگام خروج حضرت از
مکه، ۸۲ نفر ذکر کردهاند. البته رقمی که این منابع به آن اشاره کردهاند، شامل تمام همراهـان امـام (اعم از زن و مرد و اهل بیت و یاران) است.
ابن قتیبه دینوری،
بیهقی و
ابن عبدربه، کل همراهان زن و مرد امام حسین (علیهالسّلام) را از زبان
مسلم بن عقیل هنگام شهادتش، که مصادف با زمان خروج امام از مکه بود، ۹۰ نفر نوشتهاند.
بلعمی و
مستوفی، تعـداد اصحاب را ١٤٠ نفر (چهـل سـواره و صد پیاده) گزارش کردهاند.
ابن کثیر، در جای دیگر، همراهان امام حسین (علیهالسّلام) را نزدیک به ۳۰۰ نفر نوشته است.
چنان که ملاحظه میشود، صرف نظر از دو گزارش اخیر، تفاوت آمارهای دیگر باهم، در حدود ده نفر است. طبیعی است که این تفاوتهای جزئی، معلول گزارش هـای تخمینی راویان است.
اما گزارش دوم ابن کثیر (۳۰۰ نفر)، افزون بر آنکه متفرد است، بیش از هفـت قـرن پس از حادثه است؛ از این رو نمیتوان چندان به آن اعتماد کرد. درباره گزارش بلعمی (چهل سواره و صد پیاده) نیز باید گفت با توجه به آنکه
تاریخ بلعمی ترجمـهای تلخیص گونه از
تاریخ طبری است، باید برگرفته از روایت
عمار ذهنی از
امام باقر (علیهالسّلام) در تاریخ طبری باشد که آمار اصحاب امام را ١٤٥ نفر معرفی میکند و بعید به نظر میرسد که ماخذ بلعمی، خبر دیگری باشد؛ اما گزارش عمار دهنی مربوط به زمان حضور امام در کربلاست، نه زمان خروج وی از
مکه.
بنابراین با توجه به رویکرد تلخیصی و اقتباسی تاریخ بلعمی نسبت به تاریخ طبری، باید گفت بلعمی در تفکیک گزارشها و آمارها دقت چندانی به خرج نداده و آمار مربوط به زمان حضور امام را در
کربلا، که عمار دهنی از آن گزارش داده، به پیش از آن زمان نیز سرایت داده است. به همین دلیل نمیتوان این گزارش را گزارش مستقلی بـه حـساب آورد و به آن اعتماد کرد. اما گزارش تاریخ گزیده
مستوفی (نوشته شده در ۷۳۰ق) هم، که بیش از سه قرن پس از تاریخ بلعمی نگارش یافتـه، گزارش مستقلی نیست و برگرفته از همان گزارش بلعمی است.
بسیاری از مورخان، روز ورود
امام حسین (علیهالسّلام) را به
کربلا، دوم
محرم سال ۶۱ هجری نوشتهاند. در اینکه امام حسین (علیهالسّلام) چه روزی از محرم وارد کربلا شد، بین تاریخنویسان اختلاف است، و در مجموع، سه قول دراین باره مطرح شده است.
۱. قول اول که اکثر بر آناند این است که روز دوم محرم بوده است؛
۲. قول دوم این است که روز اول محرم بوده است؛
۳. قول سوم که قولی
شاذ است،
روز عاشورا بوده است.
اما اینکه دوم محرم سال ۶۱، مصادف با چه روزی از
هفته بوده است، اقوال متفاوتی بیان شده است اما پرگویندهترین قول،
روز جمعه است.
مورخان در گزارش آمار یاران
امام حسین (علیهالسّلام) هنگام ورود و حضور در کربلا یکسـان سـخن نگفتهاند. گزارشهای گوناگون آنها را میتوان چنین دستهبندی کرد:
یعقوبی اصحاب و اهل بیت امام حسین (علیهالسّلام) را هنگام ورود به کربلا ۶۲ یا ۷۲ نفر گزارش کرده است.
ابن ابار بلنسی (۶۵۸ق)، تعداد یاران
امام حسین (علیهالسّلام) را هنگام ورود به
کربلا بیش از ۷۰ نفر پیاده و سواره نوشته است.
ابن شهر آشوب، تعداد یاران امام را در کربلا (تا پیش از روز
عاشورا) ۸۲ نفر نوشته است.
ابن سعد و بعدها
ابن عساکر و
ذهبی، تعداد یاران امام حسین (علیهالسّلام) را هنگام ورود به کربلا ۸۹ نفر نوشتهاند؛ با این توضیح که ۵۰ نفرشان اصحاب امام، ۲۰ نفرشان از سپاه دشمن (که به امام پیوستند) و ۱۹ نفرشان از اهل بیت بودهاند.
ابن سعد کمی پیشتر، تعداد سواران امام را در مسیر کربلا ۳۲ نفر نوشته است.
ابوعلی بلعمی تعداد یاران امام حسین (علیهالسّلام) را هنگام ورود به
کربلا ١٤٠ نفر (۴۰ سواره و ۱۰۰ پیاده) گزارش کرده است.
عمار دهنی به نقل از
امام باقر (علیهالسّلام)، یاران امام حسین (علیهالسّلام) را هنگام ورود به کربلا ١٤٥ نفر (٤٥ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) بیان کرده است.
مسعودی تنها مورخی است که آمار اصحاب امام حسین (علیهالسّلام) را هنگام روانه شدن به کربلا همراه سپاه
حر، ۵۰۰ سوار و حدود ۱۰۰ پیاده نوشته است.
سبط ابن جوزی و
مجلسی گزارش مسعودی را نقل کردهاند؛ اما به جای پانصد سوار، هزار سوار نوشتهاند.
روایت عمار ذهنی و گزارش مسعودی را نمیتوان پذیرفت؛ زیرا روایت عمار ذهنی صرف نظر از بحثهایی که درباره وثاقت عمار در کتابهای رجـالی مطرح است،
ازنظر محتوا متفرد است و هیچ شاهدی آن را تایید نمیکند؛ ضمن اینکه گزارش جـدا شدن گروهی از همراهان امام در
منزل زباله، که به انگیزه پیروزی امام با او همـراه شده بودند،
حاکی از کاهش چشمگیر یاران امام است و گزارشهای آمـار یـاران امـام پس از خروج حضرت از
مکه و در بین راه و پیش از ورود به
کربلا، حداکثر ۹۰ نفر را تایید میکند. از این رو نمیتوان به مضمون این روایت اعتمـاد کـرد. گزارش مسعودی نیز از آنجاکه نقلی متفـرد است و هیچ شاهد و قرینهای هـم آن را تایید نمیکند، پذیرفتنی نیست. بنابراین از مجموع گزارشهای دیگر، میتوان نتیجه گرفت که شمار یاران امام حدود ۷۰ تا ۹۰ نفر بوده است.
بر اساس گزارش منابع در روز
عاشورا، قبل از آغاز جنگ دو طرف به آرایش لشکر خویش پرداختند، به اینگونه که امام حسین (علیهالسلام) بعد از ادای
نماز صبح پرچم را به دست
عباس بن علی (علیهالسلام) دادند و میمنه سپاه را به
زهیر بن قین و میسره را به
حبیب بن مظاهر سپردند.
عمر بن سعد نیز
عمرو بن حجاج زبیدی را بر جناح راست و
شمر بن ذیالجوشن را بر جناح چپ و خود در قلب لشکر قرار گرفت. اما تعداد یاران
امام حسین (علیهالسّلام) در روز
عاشورا، به گونههای مختلفی گزارش شده است:
مسعودی، آمار یاران امام حسین (علیهالسّلام) را در روز عاشورا، ۶۱ نفر گزارش کرده است.
قاضی نعمان مغربی و
بلخی، تعداد یاران امام حسین (علیهالسّلام) را در روز عاشورا کمتر از ۷۰ نفر گفتهاند.
مشهورترین قول، که بیشترین قایل را هم دارد، ۷۲ نفر است.
ابومخنف به نقل از
ضحاک بن عبدالله مشرقی، یاران امام حسین (علیهالسّلام) را در روز عاشورا ۷۲ نفر (شامل ۳۲ سواره و ۴۰ پیاده) ثبت کرده است.
ابن حجر هیتمی (٩٧٤ق)، تعداد یاران امام حسین (علیهالسّلام) را در روز عاشورا هشتاد و چند نفر نوشته است.
خصین بن عبدالرحمن در گزارش خود به نقل از
سعد بن عبیده، سپاه امام را نزدیک به ۱۰۰ نفر بیان کرده است.
خوارزمی بنا بر روایتی، تعداد یاران امام حسین (علیهالسّلام) را در روز عاشورا، ١١٤ نفر (۳۲ سواره و ٨٤ پیاده) نقل کرده است. عبارت خوارزمی در این باره چنین است:
... وکان معه اثنان وثلاثون فارساً واربعون راجلاً وفی روایة: اثنان وثمانون راجلاً. البته این در صورتی است که «اثنان و ثمانون راجلاً» عطف به «اثنان و ثلاثون فارساً» باشد که با احتساب سوارگان سپاه امام، در مجموع تعداد آنان ١١٤ نفر (سواره و پیاده) میشود.
سبط ابن جوزی، آمار یاران امام حسین (علیهالسّلام) را در روز عاشورا، ۱۴۵ نفر (۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) نوشته است. البته وی قول به ۱۷۰ نفر (۷۰ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) و نیز قول به ۳۰ سواره را هم بیان کرده است.
طبری به نقل از ابومخنف از قول
زید بن علی بن الحسین، یاران امام را ۳۰۰ نفر نوشته است.
اگر گزارش طبری (۳۰۰ نفر) را به سبب متفرد بـودنش کنار بگذاریم، میتوانیم تعداد یاران امام را بین ۶۵ تا ١٤٥ نفر تخمین بزنیم. در مجموع با توجه به آمار شهدای کربلا، آمار ۷۲ نفر به لحاظ قدمت و اعتبار منابع و کثرت ناقلان آن، قابـل اعتماد و پذیرفتنی مینماید.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۲، ص۴۷۱-۴۷۷.
