• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اِعراب خطبه ۵۵

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



گزارش خطا



وَ مِنْ كَلَامٍ لَهُ (عَلَيْهِ‌السَّلَامُ) يَوْمَ صِفِّينَ حِينَ أَمَرَ النَّاسَ بِالصُّلْحِ؛
«و از سخنان آن حضرت (علیه‌السلام) در روز صفین هنگامی که مردم را به صلح فرمان داد.»

«وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صلى الله عليه و آله؛»۱
«وَ لَقَدْ»:
اَلْوَاوُ: بِحَسَبِ مَا قَبْلَهَا
[۱] قَالَ ابْنُ مَيْثَمٍ: اَلْمَنْقُولُ أَنَّ هٰذَا الْكَلَامَ صَدَرَ عَنْهُ يَوْمَ صِفِّينَ حِينَ أَقَرَّ النَّاسُ بِالصُّلْحِ. وَ أَوَّلُهُ: إِنَّ هٰؤُلَاءِ الْقَوْمَ لَمْ يَكُونُوا لِيَفِيئُوا إِلَى الْحَقِّ‌، وَ لَا لِيُجِيبُوا إِلَىٰ حِكْمَةٍ سَوَاءٍ حَتَّىٰ يُرْمَوْا بِالْمَنَاشِرِ تَتْبَعُهَا الْعَسَاكِرُ،... لَا يَزِيدُهُمْ هَلَاكُ مَنْ هَلَكَ مِنْ قَتْلَاهُمْ وَ مَوْتَاهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ إِلَّا جِدًّا فِي طَاعَةِ اللَّهِ، وَ حِرْصًا عَلَىٰ لِقَاءِ اللَّهِ، وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ...
؛
«واو: بر حسب ماقبل آن است
[۲] ابن میثم گفته است: نقل شده که این سخن در روز صفین هنگامی که مردم به صلح اقرار کردند، از ایشان صادر شده است. و آغاز آن چنین است: همانا این قوم به حق بازنمی‌گشتند و به حکمت یکسان پاسخ نمی‌دادند تا آنکه با مناشیر (اعلامیه‌ها/فرمان‌ها) که سپاهیان در پی آن بودند، مورد هدف قرار گیرند... هلاکت کشته‌شدگان و مردگانشان در راه خدا، جز جدیت در طاعت خدا و حرص بر لقای خدا، چیزی بر آنان نمی‌افزود، و هر آینه ما با رسول خدا بودیم...
»

لَقَدْ: اَللَّامُ: اَلْمُوَطِّئَةُ؛
«لقد: لام: موطئه (آماده‌کننده قسم) است»

قَدْ: حَرْفُ تَحْقِيقٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«قد: حرف تحقیق مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«كُنَّا»:
فِعْلٌ مَاضٍ نَاقِصٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لِاتِّصَالِهِ بِضَمِيرِ الرَّفْعِ؛
«فعل ماضی ناقص مبنی بر سکون به دلیل اتصالش به ضمیر رفع است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ اسْمُ «كَانَ‌»؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل رفع اسم «كَانَ‌» واقع شده است»

«مَعَ‌»:
مَفْعُولٌ فِيهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌فیه منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

«رَسُولِ‌»:
مُضَافٌ إِلَيْهِ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«مضاف‌الیه مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

وَ الظَّرْفُ مُتَعَلِّقٌ بِحَالٍ مَحْذُوفٍ؛
«و ظرف متعلق به حال محذوف است»

«اللهِ‌»:
لَفْظُ الْجَلَالَةِ مُضَافٌ إِلَيْهِ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«لفظ جلاله مضاف‌الیه مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

«صلّى»:
فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الْمُقَدَّرِ عَلَىٰ آخِرِهِ لِلتَّعَذُّرِ؛
«فعل ماضی مبنی بر فتح مقدر در آخر آن به دلیل تعذر است»

«اللهُ‌»:
لَفْظُ الْجَلَالَةِ فَاعِلٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ؛
«لفظ جلاله فاعل مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری است»

«عليهِ‌»:
عَلَىٰ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«علیٰ: حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

وَ الْهَاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى الْكَسْرِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِحَرْفِ الْجَرِّ؛
«و هاء: ضمیر متصل مبنی بر کسر است که در محل جر به حرف جر واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِالْفِعْلِ «صلّى»؛
«و جار و مجرور متعلق به فعل «صلّى» هستند»

«و آلِهِ‌»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

آلِهِ‌: مَعْطُوفٌ عَلَى الْهَاءِ فِي (عَلَيْهِ‌): اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«آله: معطوف بر هاء در (علیه) است: اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری در آخر آن است، و آن مضاف است»

وَ الْهَاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى الْكَسْرِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و هاء: ضمیر متصل مبنی بر کسر است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «صلّى اللهُ عليهِ و آلِهِ‌» اعْتِرَاضِيَّةٌ لَا مَحَلَّ لَهَا مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«و جمله «صلّى اللهُ عليهِ و آلِهِ‌» اعتراضیه است و محلی از اعراب ندارد»



«نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا:»۲
«نَقْتُلُ‌»:
فِعْلٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ وَ فَاعِلُهُ ضَمِيرٌ مُسْتَتِرٌ فِيهِ وُجُوبًا تَقْدِيرُهُ: نَحْنُ؛
«فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری در آخر آن است، و فاعل آن ضمیر مستتر وجوبی در آن است که تقدیرش «نحن» می‌باشد»

«آبَاءَنَا»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

«وَ أَبْنَاءَنَا»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

أَبْنَاءَنَا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «آبَاءَنَا»: مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«أبناءنا: معطوف بر «آبَاءَنَا» است: مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

«وَ إِخْوَانَنَا»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

إِخْوَانَنَا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «آبَاءَنَا»: مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«إخواننا: معطوف بر «آبَاءَنَا» است: مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

«وَ أَعْمَامَنَا»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

أَعْمَامَنَا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «آبَاءَنَا»: مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«أعمامنا: معطوف بر «آبَاءَنَا» است: مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «نَقْتُلُ‌» وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ خَبَرُ «كَانَ‌»؛
«و جمله «نَقْتُلُ‌» در محل نصب خبر «كَانَ‌» واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ‌» جَوَابُ الْقَسَمِ الْمَحْذُوفِ؛
«و جمله «وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ‌» جواب قسم محذوف است»



«مَا يَزِيدُنَا ذَلِكَ إِلاَّ إِيمَاناً وَ تَسْلِيماً،»۳
«مَا»:
حَرْفُ نَفْيٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف نفی مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«يَزِيدُنَا»:
فِعْلٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ؛
«فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری در آخر آن است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ مَفْعُولٌ بِهِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل نصب مفعول‌به واقع شده است»

«ذلِكَ‌»:
ذَا: اسْمُ إِشَارَةٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ فَاعِلٌ؛
«ذا: اسم اشاره مبنی بر سکون است که در محل رفع فاعل واقع شده است»

وَ اللَّامُ لِلْبُعْدِ؛
«و لام برای بعد است»

وَ الْكَافُ لِلْخِطَابِ؛
«و کاف برای خطاب است»

«إلاَّ»:
حَرْفُ اسْتِثْنَاءٍ وَ حَصْرٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف استثناء و حصر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«إِيمَاناً»:
تَمْيِيزٌ
[۳] أَوْ مَفْعُولٌ بِهِ ثَانٍ‌.
مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«تمییز
[۴] یا مفعول‌به دوم.
منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

«وَ تَسْلِيماً»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

تَسْلِيمًا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «إِيمَاناً»: تَمْيِيزٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«تسلیماً: معطوف بر «إِيمَاناً» است: تمییز منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»



«وَ مُضِيّاً عَلَى اَللَّقَمِ‌،»۴
«و مُضِيّاً»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

مُضِيًّا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «إِيمَاناً»: تَمْيِيزٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«مُضِیّاً: معطوف بر «إِيمَاناً» است: تمییز منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

«عَلَى»:
حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«اللَّقَمِ‌»:
اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِالْمَصْدَرِ «مُضِيّاً»؛
«و جار و مجرور متعلق به مصدر «مُضِيّاً» هستند»



«وَ صَبْراً عَلَى مَضَضِ‌ اَلْأَلَمِ،»۵
«وَ صَبْراً»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

صَبْرًا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «إِيمَاناً»: تَمْيِيزٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«صبرًا: معطوف بر «إِيمَاناً» است: تمییز منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

«عَلَى»:
حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«مَضَضِ‌»:
اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است، و آن مضاف است»

«الأَلَمِ‌»:
مُضَافٌ إِلَيْهِ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«مضاف‌الیه مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِالْمَصْدَرِ «صَبْراً»؛
«و جار و مجرور متعلق به مصدر «صَبْراً» هستند»

وَ جُمْلَةُ «مَا يَزِيدُنَا» حَالِيَّةٌ؛
«و جمله «مَا يَزِيدُنَا» حالیه است»



«وَ جِدّاً فِي جِهَادِ اَلْعَدُوّ؛ِ»۶
«وَ جِدّاً»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

جِدًّا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «إِيمَاناً»: تَمْيِيزٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«جدّاً: معطوف بر «إِيمَاناً» است: تمییز منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

«فِي»:
حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«جِهَادِ»:
اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است، و آن مضاف است»

«الْعَدُوِّ»:
مُضَافٌ إِلَيْهِ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«مضاف‌الیه مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِالْمَصْدَرِ «جِدّاً»؛
«و جار و مجرور متعلق به مصدر «جِدّاً» هستند»



«وَ لَقَدْ كَانَ اَلرَّجُلُ مِنَّا وَ اَلْآخَرُ مِنْ عَدُوِّنَا»۷
«وَ لَقَدْ»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

لَقَدْ: اَللَّامُ: اَلْمُوَطِّئَةُ؛
«لقد: لام: موطئه (آماده‌کننده قسم) است»

قَدْ: حَرْفُ تَحْقِيقٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«قد: حرف تحقیق مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«كَانَ‌»:
فِعْلٌ مَاضٍ نَاقِصٌ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الظَّاهِرِ عَلَىٰ آخِرِهِ؛
«فعل ماضی ناقص مبنی بر فتح ظاهری در آخر آن است»

«الرَّجُلُ‌»:
اسْمُ «كَانَ‌» مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ؛
«اسم «كَانَ‌» مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری در آخر آن است»

«مِنَّا»:
مِنْ‌: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«مِن: حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِحَرْفِ الْجَرِّ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به حرف جر واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِحَالٍ مَحْذُوفٍ مِنْ «الرَّجُلُ‌»؛
«و جار و مجرور متعلق به حال محذوف از «الرَّجُلُ‌» هستند»

«وَ الآخَرُ»:
مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «الرَّجُلُ‌»: اسْمُ «كَانَ‌» مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ؛
«معطوف بر «الرَّجُلُ‌» است: اسم «كَانَ‌» مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری در آخر آن است»

«مِنْ‌»:
حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«عَدُوِّنَا»:
اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِحَالٍ مَحْذُوفٍ مِنَ الْآخَرِ؛
«و جار و مجرور متعلق به حال محذوف از الآخَر هستند»



«يَتَصَاوَلاَنِ تَصَاوُلَ‌ اَلْفَحْلَيْنِ يَتَخَالَسَانِ‌ أَنْفُسَهُمَا:»۸
«يَتَصَاوَلاَنِ‌»:
فِعْلٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ ثُبُوتُ النُّونِ لِأَنَّهُ مِنَ الْأَفْعَالِ الْخَمْسَةِ؛
«فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ثبوت نون است زیرا از افعال خمسه می‌باشد»

وَ الْأَلِفُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ فَاعِلٌ؛
«و الف: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل رفع فاعل واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «يَتَصَاوَلاَنِ‌» وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ خَبَرُ «كَانَ‌»؛
«و جمله «يَتَصَاوَلاَنِ‌» در محل نصب خبر «كَانَ‌» واقع شده است»

«تَصَاوُلَ‌»:
مَفْعُولٌ مُطْلَقٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول مطلق منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

«الْفَحْلَيْنِ‌»:
مُضَافٌ إِلَيْهِ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْيَاءُ لِأَنَّهُ مُثَنًّى؛
«مضاف‌الیه مجرور و علامت جر آن یاء است زیرا مثنی می‌باشد»

وَ جُمْلَةُ «وَ لَقَدْ كَانَ الرَّجُلُ مِنَّا» مَعْطُوفَةٌ عَلَىٰ جُمْلَةِ «لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ‌»؛
«و جمله «وَ لَقَدْ كَانَ الرَّجُلُ مِنَّا» معطوف بر جمله «لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللهِ‌» است»

«يَتَخَالَسَانِ‌»:
فِعْلٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ ثُبُوتُ النُّونِ لِأَنَّهُ مِنَ الْأَفْعَالِ الْخَمْسَةِ؛
«فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ثبوت نون است زیرا از افعال خمسه می‌باشد»

وَ الْأَلِفُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ فَاعِلٌ؛
«و الف: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل رفع فاعل واقع شده است»

«أَنْفُسَهُمَا»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

هُمَا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«هما: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «يَتَخَالَسَانِ‌» وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ حَالٌ أَوْ خَبَرٌ ثَانٍ‌؛
«و جمله «يَتَخَالَسَانِ‌» در محل نصب حال یا خبر دوم واقع شده است»



«أَيُّهُمَا يَسْقِي صَاحِبَهُ كَأْسَ اَلْمَنُونِ،»۹
«أَيُّهُمَا»
[۵] (أَيُّ‌) هٰذِهِ اسْتِفْهَامِيَّةٌ لَا يَجُوزُ كَوْنُهَا مَوْصُولَةً لِفَسَادِ الْمَعْنَىٰ، مُضَافًا إِلَىٰ أَنَّ الْمَوْجُودَ فِي النُّسَخِ رَفْعُهَا، وَ لَوْ كَانَتْ مَوْصُولَةً لَا بُدَّ مِنِ انْتِصَابِهَا. قَالَ الرَّضِيُّ‌: يَتَبَيَّنُ الِاسْتِفْهَامُ مِنْ غَيْرِهِ فِي (أَيٍّ‌) لِكَوْنِهِ مُعْرَبًا، تَقُولُ فِي الِاسْتِفْهَامِ: عَلِمْتُ أَيُّهُمْ قَامَ بِرَفْعِ (أَيٍّ‌)، وَ إِذَا كَانَ مَوْصُولاً قُلْتَ: عَلِمْتُ أَيَّهُمْ قَامَ بِنَصْبِهِ، وَ لَيْسَ مَعْنَى الِاسْتِفْهَامِ هُنَا هُوَ اسْتِفْهَامُ الْمُتَكَلِّمِ لِلُزُومِ التَّنَاقُضِ لِأَنَّ عَلِمْتُ الْمُقَدَّمَ عَلَىٰ أَيِّهِمْ مُفِيدٌ أَنَّ قَائِلَ هٰذَا الْكَلَامِ عَارِفٌ بِنِسْبَةِ الْقِيَامِ إِلَى الْقَائِمِ الْمُعَيَّنِ، لِأَنَّ الْعِلْمَ وَاقِعٌ عَلَىٰ مَضْمُونِ الْجُمْلَةِ، فَلَوْ كَانَ (أَيُّ‌) لِاسْتِفْهَامِ الْمُتَكَلِّمِ لَكَانَ دَالًّا عَلَىٰ أَنَّهُ لَا يَعْرِفُ انْتِسَابَ الْقِيَامِ إِلَيْهِ، لِأَنَّ أَيَّهُمْ قَامَ اسْتِفْهَامٌ عَنْ مَشْكُوكٍ فِيهِ هُوَ انْتِسَابُ الْقِيَامِ إِلَىٰ مُعَيَّنٍ، رُبَّمَا يَعْرِفُهُ الشَّاكُّ بِأَنَّهُ زَيْدٌ أَوْ غَيْرُهُ، فَيَكُونُ الْمَشْكُوكُ فِيهِ إِذَنِ النِّسْبَةَ، وَ قَدْ كَانَ الْمَعْلُومُ هُوَ تِلْكَ النِّسْبَةَ وَ هُوَ تَنَاقُضٌ، فَنَقُولُ إِذَنْ أَدَاةُ الِاسْتِفْهَامِ لِمُجَرَّدِ الِاسْتِفْهَامِ، لَا لِاسْتِفْهَامِ الْمُتَكَلِّمِ، وَ الْمَعْنَىٰ: عَرَفْتُ الْمَشْكُوكَ فِيهِ الَّذِي يُسْتَفْهَمُ عَنْهُ، وَ هُوَ أَنَّ نِسْبَةَ الْقِيَامِ إِلَىٰ أَيِّ شَخْصٍ، هِيَ ثُمَّ قَالَ: ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّ جَمِيعَ أَدَوَاتِ الِاسْتِفْهَامِ تَرِدُ عَلَى الْوَجْهِ الْمَذْكُورِ أَيْ لِمُجَرَّدِ الِاسْتِفْهَامِ لَا لِاسْتِفْهَامِ الْمُتَكَلِّمِ بَعْدَ كُلِّ فِعْلِ شَكٍّ لَا تَرْجِيحَ فِيهِ لِأَحَدِ الْجَانِبَيْنِ عَلَى الْآخَرِ لِتَبْيِينِ الْمَشْكُوكِ فِيهِ نَحْوَ شَكَكْتُ أَزَيْدٌ فِي الدَّارِ أَمْ عَمْرٌو، وَ نَسِيتُ أَوْ تَرَدَّدْتُ أَقُومُ أَمْ أَقْعُدُ، كَمَا تَرِدُ بَعْدَ كُلِّ فِعْلٍ يُفِيدُ الْعِلْمَ كَعَلِمْتُ وَ تَبَيَّنْتُ وَ دَرَيْتُ وَ بَعْدَ كُلِّ فِعْلٍ يُطْلَبُ بِهِ الْعِلْمُ كَفَكَّرْتُ وَ امْتَحَنْتُ وَ بَلَوْتُ وَ سَأَلْتُ وَ اسْتَفْهَمْتُ وَ جَمِيعِ أَفْعَالِ الْحَوَاسِّ الْخَمْسِ كَلَمَسْتُ وَ أَبْصَرْتُ وَ نَظَرْتُ وَ اسْتَمَعْتُ وَ شَمَمْتُ وَ ذُقْتُ، تَقُولُ: تَفَكَّرْتُ أَزَيْدٌ يَأْتِينِي أَمْ عَمْرٌو، وَ قَدْ يُضْمَرُ الدَّالُّ عَلَى التَّفَكُّرِ كَقَوْلِهِ تَعَالَىٰ:

(يَتَوارى مِنَ اَلْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ يُمْسِكُهُ عَلى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي اَلتُّرابِ‌)

) (النحل/سورة۱۶، الآیة۵۹.    )، أَيْ: مُفَكِّرًا أَيُمْسِكُهُ أَمْ يَدُسُّهُ وَ فِي نَهْجِ الْبَلَاغَةِ: يَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَيُّهُمَا يَسْقِي صَاحِبَهُ كَأْسَ الْمَنُونِ، أَيْ: مُفَكِّرَيْنِ أَيُّهُمَا يَسْقِي. انْتَهَىٰ كَلَامُهُ رُفِعَ مَقَامُهُ.
[۶] (أیّ) در اینجا استفهامیه است و به دلیل فساد معنا جایز نیست موصوله باشد، علاوه بر اینکه آنچه در نسخه‌ها موجود است، رفع آن است و اگر موصوله بود، حتماً باید منصوب می‌شد. رضیّ گفته است: استفهام از غیر آن در (أیّ) به دلیل معرب بودنش مشخص می‌شود، در حالت استفهام می‌گویی: عَلِمْتُ أَيُّهُمْ قَامَ با رفع (أیّ)، و اگر موصول باشد می‌گویی: عَلِمْتُ أَيَّهُمْ قَامَ با نصب آن. و معنای استفهام در اینجا، استفهام متکلم نیست زیرا مستلزم تناقض است؛ چون «عَلِمْتُ» که مقدم بر «أیّهم» است، مفید این است که گوینده این کلام به نسبت قیام به قائم معین آگاه است، زیرا علم بر مضمون جمله واقع شده است. پس اگر (أیّ) برای استفهام متکلم بود، دلالت می‌کرد که او انتساب قیام به آن شخص را نمی‌داند، زیرا «أیّهم قام» استفهام از امری مشکوک‌فیه است که همان انتساب قیام به شخص معینی است که شاید شخص شک‌کننده او را به عنوان زید یا غیر او بشناسد، پس مشکوک‌فیه در این صورت نسبت خواهد بود، در حالی که معلوم همان نسبت بود و این تناقض است. پس می‌گوییم ادات استفهام صرفاً برای استفهام است، نه برای استفهام متکلم. و معنا چنین است: امر مشکوک‌فیهی را که از آن سؤال می‌شود، دانستم و آن این است که نسبت قیام به کدام شخص است. سپس گفت: سپس بدان که تمام ادوات استفهام به وجه مذکور یعنی صرفاً برای استفهام و نه برای استفهام متکلم می‌آیند؛ بعد از هر فعل شکی که در آن ترجیحی برای یکی از دو طرف بر دیگری برای تبیین مشکوک‌فیه وجود ندارد، مانند: شَکَکْتُ أَزَیْدٌ فِی الدَّارِ أَمْ عَمْرٌو، و نَسِیتُ أَوْ تَرَدَّدْتُ أَقُومُ أَمْ أَقْعُدُ. همچنین بعد از هر فعلی که مفید علم است مانند عَلِمْتُ و تَبَیَّنْتُ و دَرَیْتُ، و بعد از هر فعلی که با آن طلب علم می‌شود مانند فَکَّرْتُ و امْتَحَنْتُ و بَلَوْتُ و سَأَلْتُ و اسْتَفْهَمْتُ، و تمام افعال حواس پنج‌گانه مانند لَمَسْتُ و أَبْصَرْتُ و نَظَرْتُ و اسْتَمَعْتُ و شَمَمْتُ و ذُقْتُ می‌آیند. می‌گویی: تَفَکَّرْتُ أَزَیْدٌ یَأْتِینِی أَمْ عَمْرٌو. و گاهی دال بر تفکر مضمر می‌شود مانند قول خدای تعالی:

(يَتَوارى مِنَ اَلْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ يُمْسِكُهُ عَلى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي اَلتُّرابِ‌)

) (نحل/سوره۱۶، آیه۵۹.    )، یعنی: در حالی که می‌اندیشد آیا او را نگه دارد یا در خاک پنهانش کند. و در نهج‌البلاغه: یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَنُونِ، یعنی: در حالی که می‌اندیشند کدام یک (دیگری را) سیراب می‌کند. کلام او پایان یافت، مقامش رفیع باد.
:
مُبْتَدَأٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مبتدا مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری در آخر آن است، و آن مضاف است»

هُمَا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
« هما: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است »

«يَسْقِي»:
فِعْلٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الْمُقَدَّرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ لِلثِّقَلِ وَ فَاعِلُهُ ضَمِيرٌ مُسْتَتِرٌ فِيهِ جَوَازًا تَقْدِيرُهُ: هُوَ؛
«فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ضمه مقدر در آخر آن به دلیل ثقل است، و فاعل آن ضمیر مستتر جوازی در آن است که تقدیرش «هو» می‌باشد»

«صَاحِبَهُ‌»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ الْهَاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى الضَّمِّ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و هاء: ضمیر متصل مبنی بر ضم است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «يَسْقِي» وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ خَبَرُ «أَيُّهُمَا»؛
«و جمله «يَسْقِي» در محل رفع خبر «أَيُّهُمَا» واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «أَيُّهُمَا يَسْقِي» وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ مَفْعُولٌ بِهِ لِ‌ «يَتَخَالَسَانِ‌»؛
«و جمله «أَيُّهُمَا يَسْقِي» در محل نصب مفعول‌به برای «يَتَخَالَسَانِ‌» واقع شده است»

«كَأْسَ‌»:
مَفْعُولٌ بِهِ ثَانٍ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌به دوم منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

«الْمَنُونِ‌»:
مُضَافٌ إِلَيْهِ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«مضاف‌الیه مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»



«فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا،»۱۰
«فَمَرَّةً‌»:
اَلْفَاءُ: عَاطِفَةٌ؛
«فاء: عاطفه است»

مَرَّةً‌: نَائِبُ مَفْعُولٍ فِيهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«مرةً: نائب مفعول‌فیه منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

وَ الْعَامِلُ مَحْذُوفٌ تَقْدِيرُهُ: فَمَرَّةً تَكُونُ الدَّوَالَةُ لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا وَ مَرَّةً تَكُونُ لَهُ مِنَّا؛
«و عامل محذوف است، تقدیر آن: فَمَرَّةً تَكُونُ الدَّوَالَةُ لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا وَ مَرَّةً تَكُونُ لَهُ مِنَّا (پس یک بار غلبه از جانب دشمن برای ماست و یک بار برای او از جانب ماست)»

«لَنَا»:
اَللَّامُ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لام: حرف جر مبنی بر فتح است و محلی از اعراب ندارد»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِحَرْفِ الْجَرِّ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به حرف جر واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِخَبَرٍ مَحْذُوفٍ (لِكَانَ الْمَحْذُوفِ وَ اسْمُهَا)؛
«و جار و مجرور متعلق به خبر محذوف هستند (برای کان محذوف و اسم آن)»

«مِنْ‌»:
حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«عَدُوِّنَا»:
اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِحَالٍ مَحْذُوفٍ؛
«و جار و مجرور متعلق به حال محذوف هستند»



«وَ مَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا،»۱۱
«وَ مَرَّةً‌»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

مَرَّةً‌: مَعْطُوفَةٌ عَلَىٰ «مَرَّةً‌» الْأُولَىٰ: نَائِبُ مَفْعُولٍ فِيهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«مرةً: معطوف بر «مَرَّةً‌» اولی است: نائب مفعول‌فیه منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

«لِعَدُوِّنَا»:
اَللَّامُ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى الْكَسْرِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لام: حرف جر مبنی بر کسر است و محلی از اعراب ندارد»

عَدُوِّنَا: اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«عدوّنا: اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِخَبَرٍ مَحْذُوفٍ (لِكَانَ الْمَحْذُوفِ وَ اسْمُهَا)؛
«و جار و مجرور متعلق به خبر محذوف هستند (برای کان محذوف و اسم آن)»

«مِنَّا»:
مِنْ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«مِن: حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِحَرْفِ الْجَرِّ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به حرف جر واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِحَالٍ مَحْذُوفٍ؛
«و جار و مجرور متعلق به حال محذوف هستند»



«فَلَمَّا رَأَى اَللَّهُ صِدْقَنَا»۱۲
«فَلَمَّا»:
اَلْفَاءُ: عَاطِفَةٌ؛
«فاء: عاطفه است»

لَمَّا: اسْمُ شَرْطٍ غَيْرُ جَازِمٍ بِمَعْنَىٰ (حِينَ) وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ مَفْعُولٌ فِيهِ؛
«لمّا: اسم شرط غیر جازم به معنای (حینَ) است که در محل نصب مفعول‌فیه واقع شده است»

وَ هُوَ مُتَعَلِّقٌ بِجَوَابِ الشَّرْطِ «أَنْزَلَ‌»؛
«و آن متعلق به جواب شرط «أَنْزَلَ‌» است»

«رَأَى»:
فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الْمُقَدَّرِ عَلَىٰ آخِرِهِ لِلتَّعَذُّرِ وَ هُوَ فِعْلُ الشَّرْطِ؛
«فعل ماضی مبنی بر فتح مقدر در آخر آن به دلیل تعذر است، و آن فعل شرط است»

«اللهُ‌»:
لَفْظُ الْجَلَالَةِ فَاعِلٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ؛
«لفظ جلاله فاعل مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری است»

«صِدْقَنَا»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»



«أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا اَلْكَبْتَ‌،»۱۳
«أَنْزَلَ‌»:
فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الظَّاهِرِ عَلَىٰ آخِرِهِ وَ هُوَ جَوَابُ الشَّرْطِ وَ فَاعِلُهُ ضَمِيرٌ مُسْتَتِرٌ فِيهِ جَوَازًا تَقْدِيرُهُ: هُوَ؛
«فعل ماضی مبنی بر فتح ظاهری در آخر آن است، و آن جواب شرط است، و فاعل آن ضمیر مستتر جوازی در آن است که تقدیرش «هو» می‌باشد»

«بِعَدُوِّنَا»:
اَلْبَاءُ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى الْكَسْرِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«باء: حرف جر مبنی بر کسر است و محلی از اعراب ندارد»

عَدُوِّنَا: اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«عدوّنا: اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِالْفِعْلِ «أَنْزَلَ‌»؛
«و جار و مجرور متعلق به فعل «أَنْزَلَ‌» هستند»

«الْكَبْتَ‌»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است»

وَ جُمْلَةُ «لَمَّا رَأَى» مَعْطُوفَةٌ عَلَى الْجُمْلَةِ قَبْلَهَا؛
«و جمله «لَمَّا رَأَى» معطوف بر جمله قبل از خود است»



«وَ أَنْزَلَ عَلَيْنَا اَلنَّصْرَ،»۱۴
«وَ أَنْزَلَ‌»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

أَنْزَلَ‌: فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الظَّاهِرِ عَلَىٰ آخِرِهِ وَ فَاعِلُهُ ضَمِيرٌ مُسْتَتِرٌ فِيهِ جَوَازًا تَقْدِيرُهُ: هُوَ؛
«أنزل: فعل ماضی مبنی بر فتح ظاهری در آخر آن است، و فاعل آن ضمیر مستتر جوازی در آن است که تقدیرش «هو» می‌باشد»

«عَلَيْنَا»:
عَلَىٰ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«علیٰ: حرف جر مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِحَرْفِ الْجَرِّ؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به حرف جر واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِالْفِعْلِ «أَنْزَلَ‌»؛
«و جار و مجرور متعلق به فعل «أَنْزَلَ‌» هستند»

«النَّصْرَ»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است»

وَ جُمْلَةُ «أَنْزَلَ عَلَيْنَا النَّصْرَ» مَعْطُوفٌ عَلَىٰ جُمْلَةِ «أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا»؛
«و جمله «أَنْزَلَ عَلَيْنَا النَّصْرَ» معطوف بر جمله «أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا» است»



«حَتَّى اِسْتَقَرَّ اَلْإِسْلاَمُ‌ مُلْقِياً جِرَانَهُ‌،»۱۵
«حَتَّى»:
حَرْفُ جَرٍّ لِلْغَايَةِ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف جر برای غایت مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«اسْتَقَرَّ»:
فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الظَّاهِرِ عَلَىٰ آخِرِهِ؛
«فعل ماضی مبنی بر فتح ظاهری در آخر آن است»

وَ جُمْلَةُ (اسْتَقَرَّ) وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِحَرْفِ الْجَرِّ «حَتَّى»؛
«و جمله (استقرّ) در محل جر به حرف جر «حَتَّى» واقع شده است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِالْفِعْلِ «أَنْزَلَ‌»؛
«و جار و مجرور متعلق به فعل «أَنْزَلَ‌» هستند»

«الإِسْلامُ‌»:
فَاعِلٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ؛
«فاعل مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری است»

«مُلْقِياً»:
حَالٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«حال منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

«جِرَانَهُ‌»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ الْهَاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى الضَّمِّ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و هاء: ضمیر متصل مبنی بر ضم است که در محل جر به اضافه واقع شده است»



«وَ مُتَبَوِّئاً أَوْطَانَهُ.»۱۶
«وَ مُتَبَوِّئاً»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

مُتَبَوِّئًا: مَعْطُوفٌ عَلَىٰ «مُلْقِياً»: حَالٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«مُتَبَوِّئاً: معطوف بر «مُلْقِياً» است: حال منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»

«أَوْطَانَهُ‌»:
مَفْعُولٌ بِهِ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«مفعول‌به منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ الْهَاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى الضَّمِّ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و هاء: ضمیر متصل مبنی بر ضم است که در محل جر به اضافه واقع شده است»



«وَ لَعَمْرِي لَوْ كُنَّا نَأْتِي مَا أَتَيْتُمْ،»۱۷

«وَ لَعَمْرِي»:
اَلْوَاوُ: اسْتِئْنَافِيَّةٌ؛
«واو: استئنافیه است»

لَعَمْرِي: اَللَّامُ: حَرْفُ ابْتِدَاءٍ وَ تَوْكِيدٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لعَمْری: لام: حرف ابتدا و تأکید مبنی بر فتح است و محلی از اعراب ندارد»

عَمْرُ: مُبْتَدَأٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الْمُقَدَّرَةُ عَلَىٰ مَا قَبْلَ الْيَاءِ لِاشْتِغَالِ الْمَحَلِّ بِالْحَرَكَةِ الْمُنَاسِبَةِ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«عَمْرُ: مبتدا مرفوع و علامت رفع آن ضمه مقدر بر ماقبل یاء به دلیل اشتغال محل به حرکت مناسب (کسره) است، و آن مضاف است»

وَ الْيَاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ جَرٍّ بِالْإِضَافَةِ؛
«و یاء: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل جر به اضافه واقع شده است»

وَ الْخَبَرُ مَحْذُوفٌ تَقْدِيرُهُ: قَسَمِي؛
«و خبر محذوف است و تقدیر آن «قَسَمی» می‌باشد»

وَ جُمْلَةُ «وَ لَعَمْرِي» اسْتِئْنَافِيَّةٌ لَا مَحَلَّ لَهَا مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«و جمله «وَ لَعَمْرِي» استئنافیه است و محلی از اعراب ندارد»

«لَوْ»:
حَرْفُ شَرْطٍ غَيْرُ جَازِمٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف شرط غیر جازم مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«كُنَّا»:
فِعْلٌ مَاضٍ نَاقِصٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لِاتِّصَالِهِ بِضَمِيرِ الرَّفْعِ؛
«فعل ماضی ناقص مبنی بر سکون به دلیل اتصالش به ضمیر رفع است»

وَ النَّا: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ اسْمُ (كَانَ)؛
«و نا: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل رفع اسم (کانَ) واقع شده است»

«نَأتِي»:
فِعْلٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الْمُقَدَّرَةُ عَلَىٰ آخِرِهِ لِلثِّقَلِ وَ فَاعِلُهُ ضَمِيرٌ مُسْتَتِرٌ فِيهِ وُجُوبًا تَقْدِيرُهُ: نَحْنُ؛
«فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ضمه مقدر در آخر آن به دلیل ثقل است، و فاعل آن ضمیر مستتر وجوبی در آن است که تقدیرش «نحن» می‌باشد»

وَ جُمْلَةُ «نَأتِي» وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ خَبَرُ (كَانَ)؛
«و جمله «نَأتِي» در محل نصب خبر (کانَ) واقع شده است»

«مَا»:
اسْمٌ مَوْصُولٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ مَفْعُولٌ بِهِ؛
«اسم موصول مبنی بر سکون در محل نصب مفعول‌به است»

«أَتَيْتُمْ‌»:
فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لِاتِّصَالِهِ بِضَمِيرِ الرَّفْعِ؛
«فعل ماضی مبنی بر سکون به دلیل اتصالش به ضمیر رفع است»

وَ التَّاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى الضَّمِّ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ فَاعِلٌ؛
«و تاء: ضمیر متصل مبنی بر ضم است که در محل رفع فاعل واقع شده است»

وَ الْمِيمُ لِلْجَمْعِ؛
«و میم برای جمع است»

وَ جُمْلَةُ «أَتَيْتُمْ‌» صِلَةُ الْمَوْصُولِ لَا مَحَلَّ لَهَا مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«و جمله «أَتَيْتُمْ‌» صله موصول است و محلی از اعراب ندارد»



«مَا قَامَ لِلدِّينِ عَمُودٌ، »۱۸
«مَا»:
حَرْفُ نَفْيٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«حرف نفی مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«قَامَ‌»:
فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الظَّاهِرِ عَلَىٰ آخِرِهِ؛
«فعل ماضی مبنی بر فتح ظاهری در آخر آن است»

«لِلدِّينِ‌»:
اَللَّامُ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى الْكَسْرِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لام: حرف جر مبنی بر کسر است و محلی از اعراب ندارد»

الدِّينِ‌: اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«الدین: اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِنَعْتٍ مُقَدَّمٍ لِ‌ «عَمُودٌ»؛
«و جار و مجرور متعلق به نعت مقدم برای «عَمُودٌ» هستند»

«عَمُودٌ»:
فَاعِلٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«فاعل مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری است، و دومین (ضمه) برای تنوین است»

وَ جُمْلَةُ «مَا قَامَ لِلدِّينِ‌» جَوَابُ الْقَسَمِ أَغْنَتْ عَنْ جَوَابِ الشَّرْطِ؛
«و جمله «مَا قَامَ لِلدِّينِ‌» جواب قسم است که از جواب شرط بی‌نیاز کرده است»



«وَ لاَ اِخْضَرَّ لِلْإِيمَانِ عُودٌ،»۱۹
«وَ لاَ»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»
لَا: حَرْفُ نَفْيٍ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لا: حرف نفی مبنی بر سکون است و محلی از اعراب ندارد»

«اخْضَرَّ»:
فِعْلٌ مَاضٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ الظَّاهِرِ عَلَىٰ آخِرِهِ؛
«فعل ماضی مبنی بر فتح ظاهری در آخر آن است»

«لِلإِيمَانِ‌»:
اَللَّامُ: حَرْفُ جَرٍّ مَبْنِيٌّ عَلَى الْكَسْرِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لام: حرف جر مبنی بر کسر است و محلی از اعراب ندارد»

الْإِيمَانِ‌: اسْمٌ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«الإیمان: اسم مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

وَ الْجَارُّ وَ الْمَجْرُورُ مُتَعَلِّقَانِ بِنَعْتٍ مُقَدَّمٍ لِ‌ «عُودٌ»؛
«و جار و مجرور متعلق به نعت مقدم برای «عُودٌ» هستند»

وَ جُمْلَةُ «وَ لاَ اخْضَرَّ» مَعْطُوفَةٌ عَلَىٰ جُمْلَةِ «مَا قَامَ‌»؛
«و جمله «وَ لاَ اخْضَرَّ» معطوف بر جمله «مَا قَامَ‌» است»

«عُودٌ»:
فَاعِلٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«فاعل مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری است، و دومین (ضمه) برای تنوین است»



«وَ اَيْمُ اَللَّهِ لَتَحْتَلِبُنَّهَا دَماً،»۲۰
«وَ أيْمُ‌»:
اَلْوَاوُ: اسْتِئْنَافِيَّةٌ؛
«واو: استئنافیه است»

أَيْمُ‌: مُبْتَدَأٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ الضَّمَّةُ الظَّاهِرَةُ وَ هُوَ مُضَافٌ؛
«أیمُ: مبتدا مرفوع و علامت رفع آن ضمه ظاهری است، و آن مضاف است»

وَ خَبَرُ «أَيْمُ‌» مَحْذُوفٌ تَقْدِيرُهُ: قَسَمِي؛
«و خبر «أیمُ» محذوف است و تقدیر آن «قَسَمی» می‌باشد»

«اللهِ‌»:
لَفْظُ الْجَلَالَةِ مُضَافٌ إِلَيْهِ مَجْرُورٌ وَ عَلَامَةُ جَرِّهِ الْكَسْرَةُ الظَّاهِرَةُ؛
«لفظ جلاله مضاف‌الیه مجرور و علامت جر آن کسره ظاهری است»

«لَتَحْتَلِبُنَّهَا»:
اَللَّامُ: حَرْفُ تَوْكِيدٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لام: حرف تأکید مبنی بر فتح است و محلی از اعراب ندارد»

تَحْتَلِبُنَّهَا: فِعْلٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ ثُبُوتُ النُّونِ الْمَحْذُوفَةِ لِتَوَالِي الْأَمْثَالِ؛
«تَحْتَلِبُنَّهَا: فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ثبوت نون محذوف به دلیل توالی امثال (تکرار نون‌ها) است»

وَ الْوَاوُ الْمَحْذُوفَةُ لِالْتِقَاءِ سَاكِنَيْنِ وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ فَاعِلٌ؛
«و واو محذوف به دلیل التقای ساکنین، در محل رفع فاعل واقع شده است»

وَ النُّونُ لِلتَّوْكِيدِ؛
«و نون برای تأکید است»

وَ الْهَاءُ
[۷] قَالَ ابْنُ مَيْثَمٍ: اَلضَّمِيرُ الْمُؤَنَّثُ مُبْهَمٌ، يَرْجِعُ فِي الْمَعْنَىٰ إِلَىٰ أَفْعَالِهِمْ، وَ كَذٰلِكَ الضَّمِيرُ فِي (لَتُتْبِعُنَّهَا)؛ فَإِنَّ ثَمَرَةَ التَّفْرِيطِ النَّدَامَةُ.
: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ مَفْعُولٌ بِهِ؛
«و هاء
[۸] ابن میثم گفته است: ضمیر مؤنث مبهم است و در معنا به افعال آنها بازمی‌گردد، و همچنین ضمیر در (لتُتْبِعُنَّها)؛ زیرا ثمره تفریط، ندامت است.
: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل نصب مفعول‌به واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «لَتَحْتَلِبُنَّهَا» جَوَابُ الْقَسَمِ لَا مَحَلَّ لَهَا مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«و جمله «لَتَحْتَلِبُنَّهَا» جواب قسم است و محلی از اعراب ندارد»

وَ جُمْلَةُ «وَ أيْمُ اللهِ‌» اسْتِئْنَافِيَّةٌ؛
«و جمله «وَ أيْمُ اللهِ‌» استئنافیه است»

«دَماً»:
تَمْيِيزٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«تمییز منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»



«وَ لَتُتْبِعُنَّهَا نَدَماً!.»۲۱
«وَ لَتُتْبِعُنَّهَا»:
اَلْوَاوُ: عَاطِفَةٌ؛
«واو: عاطفه است»

لَتُتْبِعُنَّهَا: اَللَّامُ: حَرْفُ تَوْكِيدٍ مَبْنِيٌّ عَلَى الْفَتْحِ لَا مَحَلَّ لَهُ مِنَ الْإِعْرَابِ؛
«لَتُتْبِعُنَّهَا: لام: حرف تأکید مبنی بر فتح است و محلی از اعراب ندارد»

تُتْبِعُنَّهَا: فِعْلٌ مُضَارِعٌ مُضَارِعٌ مَرْفُوعٌ وَ عَلَامَةُ رَفْعِهِ ثُبُوتُ النُّونِ الْمَحْذُوفَةِ لِتَوَالِي الْأَمْثَالِ؛
«تُتْبِعُنَّهَا: فعل مضارع مرفوع و علامت رفع آن ثبوت نون محذوف به دلیل توالی امثال (تکرار نون‌ها) است»

وَ الْوَاوُ الْمَحْذُوفَةُ لِالْتِقَاءِ سَاكِنَيْنِ وَاقِعَةٌ فِي مَحَلِّ رَفْعٍ فَاعِلٌ؛
«و واو محذوف به دلیل التقای ساکنین، در محل رفع فاعل واقع شده است»

وَ النُّونُ لِلتَّوْكِيدِ؛
«و نون برای تأکید است»

وَ الْهَاءُ: ضَمِيرٌ مُتَّصِلٌ مَبْنِيٌّ عَلَى السُّكُونِ وَاقِعٌ فِي مَحَلِّ نَصْبٍ مَفْعُولٌ بِهِ؛
«و هاء: ضمیر متصل مبنی بر سکون است که در محل نصب مفعول‌به واقع شده است»

وَ جُمْلَةُ «لَتُتْبِعُنَّهَا» مَعْطُوفَةٌ عَلَىٰ جُمْلَةِ «لَتَحْتَلِبُنَّهَا»؛
«و جمله «لَتُتْبِعُنَّهَا» معطوف بر جمله «لَتَحْتَلِبُنَّهَا» است»

«نَدَماً»:
تَمْيِيزٌ مَنْصُوبٌ وَ عَلَامَةُ نَصْبِهِ الْفَتْحَةُ الظَّاهِرَةُ وَ الثَّانِيَةُ لِلتَّنْوِينِ؛
«تمییز منصوب و علامت نصب آن فتحه ظاهری است، و دومین (فتحه) برای تنوین است»



۱. قَالَ ابْنُ مَيْثَمٍ: اَلْمَنْقُولُ أَنَّ هٰذَا الْكَلَامَ صَدَرَ عَنْهُ يَوْمَ صِفِّينَ حِينَ أَقَرَّ النَّاسُ بِالصُّلْحِ. وَ أَوَّلُهُ: إِنَّ هٰؤُلَاءِ الْقَوْمَ لَمْ يَكُونُوا لِيَفِيئُوا إِلَى الْحَقِّ‌، وَ لَا لِيُجِيبُوا إِلَىٰ حِكْمَةٍ سَوَاءٍ حَتَّىٰ يُرْمَوْا بِالْمَنَاشِرِ تَتْبَعُهَا الْعَسَاكِرُ،... لَا يَزِيدُهُمْ هَلَاكُ مَنْ هَلَكَ مِنْ قَتْلَاهُمْ وَ مَوْتَاهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ إِلَّا جِدًّا فِي طَاعَةِ اللَّهِ، وَ حِرْصًا عَلَىٰ لِقَاءِ اللَّهِ، وَ لَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ...
۲. ابن میثم گفته است: نقل شده که این سخن در روز صفین هنگامی که مردم به صلح اقرار کردند، از ایشان صادر شده است. و آغاز آن چنین است: همانا این قوم به حق بازنمی‌گشتند و به حکمت یکسان پاسخ نمی‌دادند تا آنکه با مناشیر (اعلامیه‌ها/فرمان‌ها) که سپاهیان در پی آن بودند، مورد هدف قرار گیرند... هلاکت کشته‌شدگان و مردگانشان در راه خدا، جز جدیت در طاعت خدا و حرص بر لقای خدا، چیزی بر آنان نمی‌افزود، و هر آینه ما با رسول خدا بودیم...
۳. أَوْ مَفْعُولٌ بِهِ ثَانٍ‌.
۴. یا مفعول‌به دوم.
۵. (أَيُّ‌) هٰذِهِ اسْتِفْهَامِيَّةٌ لَا يَجُوزُ كَوْنُهَا مَوْصُولَةً لِفَسَادِ الْمَعْنَىٰ، مُضَافًا إِلَىٰ أَنَّ الْمَوْجُودَ فِي النُّسَخِ رَفْعُهَا، وَ لَوْ كَانَتْ مَوْصُولَةً لَا بُدَّ مِنِ انْتِصَابِهَا. قَالَ الرَّضِيُّ‌: يَتَبَيَّنُ الِاسْتِفْهَامُ مِنْ غَيْرِهِ فِي (أَيٍّ‌) لِكَوْنِهِ مُعْرَبًا، تَقُولُ فِي الِاسْتِفْهَامِ: عَلِمْتُ أَيُّهُمْ قَامَ بِرَفْعِ (أَيٍّ‌)، وَ إِذَا كَانَ مَوْصُولاً قُلْتَ: عَلِمْتُ أَيَّهُمْ قَامَ بِنَصْبِهِ، وَ لَيْسَ مَعْنَى الِاسْتِفْهَامِ هُنَا هُوَ اسْتِفْهَامُ الْمُتَكَلِّمِ لِلُزُومِ التَّنَاقُضِ لِأَنَّ عَلِمْتُ الْمُقَدَّمَ عَلَىٰ أَيِّهِمْ مُفِيدٌ أَنَّ قَائِلَ هٰذَا الْكَلَامِ عَارِفٌ بِنِسْبَةِ الْقِيَامِ إِلَى الْقَائِمِ الْمُعَيَّنِ، لِأَنَّ الْعِلْمَ وَاقِعٌ عَلَىٰ مَضْمُونِ الْجُمْلَةِ، فَلَوْ كَانَ (أَيُّ‌) لِاسْتِفْهَامِ الْمُتَكَلِّمِ لَكَانَ دَالًّا عَلَىٰ أَنَّهُ لَا يَعْرِفُ انْتِسَابَ الْقِيَامِ إِلَيْهِ، لِأَنَّ أَيَّهُمْ قَامَ اسْتِفْهَامٌ عَنْ مَشْكُوكٍ فِيهِ هُوَ انْتِسَابُ الْقِيَامِ إِلَىٰ مُعَيَّنٍ، رُبَّمَا يَعْرِفُهُ الشَّاكُّ بِأَنَّهُ زَيْدٌ أَوْ غَيْرُهُ، فَيَكُونُ الْمَشْكُوكُ فِيهِ إِذَنِ النِّسْبَةَ، وَ قَدْ كَانَ الْمَعْلُومُ هُوَ تِلْكَ النِّسْبَةَ وَ هُوَ تَنَاقُضٌ، فَنَقُولُ إِذَنْ أَدَاةُ الِاسْتِفْهَامِ لِمُجَرَّدِ الِاسْتِفْهَامِ، لَا لِاسْتِفْهَامِ الْمُتَكَلِّمِ، وَ الْمَعْنَىٰ: عَرَفْتُ الْمَشْكُوكَ فِيهِ الَّذِي يُسْتَفْهَمُ عَنْهُ، وَ هُوَ أَنَّ نِسْبَةَ الْقِيَامِ إِلَىٰ أَيِّ شَخْصٍ، هِيَ ثُمَّ قَالَ: ثُمَّ اعْلَمْ أَنَّ جَمِيعَ أَدَوَاتِ الِاسْتِفْهَامِ تَرِدُ عَلَى الْوَجْهِ الْمَذْكُورِ أَيْ لِمُجَرَّدِ الِاسْتِفْهَامِ لَا لِاسْتِفْهَامِ الْمُتَكَلِّمِ بَعْدَ كُلِّ فِعْلِ شَكٍّ لَا تَرْجِيحَ فِيهِ لِأَحَدِ الْجَانِبَيْنِ عَلَى الْآخَرِ لِتَبْيِينِ الْمَشْكُوكِ فِيهِ نَحْوَ شَكَكْتُ أَزَيْدٌ فِي الدَّارِ أَمْ عَمْرٌو، وَ نَسِيتُ أَوْ تَرَدَّدْتُ أَقُومُ أَمْ أَقْعُدُ، كَمَا تَرِدُ بَعْدَ كُلِّ فِعْلٍ يُفِيدُ الْعِلْمَ كَعَلِمْتُ وَ تَبَيَّنْتُ وَ دَرَيْتُ وَ بَعْدَ كُلِّ فِعْلٍ يُطْلَبُ بِهِ الْعِلْمُ كَفَكَّرْتُ وَ امْتَحَنْتُ وَ بَلَوْتُ وَ سَأَلْتُ وَ اسْتَفْهَمْتُ وَ جَمِيعِ أَفْعَالِ الْحَوَاسِّ الْخَمْسِ كَلَمَسْتُ وَ أَبْصَرْتُ وَ نَظَرْتُ وَ اسْتَمَعْتُ وَ شَمَمْتُ وَ ذُقْتُ، تَقُولُ: تَفَكَّرْتُ أَزَيْدٌ يَأْتِينِي أَمْ عَمْرٌو، وَ قَدْ يُضْمَرُ الدَّالُّ عَلَى التَّفَكُّرِ كَقَوْلِهِ تَعَالَىٰ:

(يَتَوارى مِنَ اَلْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ يُمْسِكُهُ عَلى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي اَلتُّرابِ‌)

) (النحل/سورة۱۶، الآیة۵۹.    )، أَيْ: مُفَكِّرًا أَيُمْسِكُهُ أَمْ يَدُسُّهُ وَ فِي نَهْجِ الْبَلَاغَةِ: يَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَيُّهُمَا يَسْقِي صَاحِبَهُ كَأْسَ الْمَنُونِ، أَيْ: مُفَكِّرَيْنِ أَيُّهُمَا يَسْقِي. انْتَهَىٰ كَلَامُهُ رُفِعَ مَقَامُهُ.

۶. (أیّ) در اینجا استفهامیه است و به دلیل فساد معنا جایز نیست موصوله باشد، علاوه بر اینکه آنچه در نسخه‌ها موجود است، رفع آن است و اگر موصوله بود، حتماً باید منصوب می‌شد. رضیّ گفته است: استفهام از غیر آن در (أیّ) به دلیل معرب بودنش مشخص می‌شود، در حالت استفهام می‌گویی: عَلِمْتُ أَيُّهُمْ قَامَ با رفع (أیّ)، و اگر موصول باشد می‌گویی: عَلِمْتُ أَيَّهُمْ قَامَ با نصب آن. و معنای استفهام در اینجا، استفهام متکلم نیست زیرا مستلزم تناقض است؛ چون «عَلِمْتُ» که مقدم بر «أیّهم» است، مفید این است که گوینده این کلام به نسبت قیام به قائم معین آگاه است، زیرا علم بر مضمون جمله واقع شده است. پس اگر (أیّ) برای استفهام متکلم بود، دلالت می‌کرد که او انتساب قیام به آن شخص را نمی‌داند، زیرا «أیّهم قام» استفهام از امری مشکوک‌فیه است که همان انتساب قیام به شخص معینی است که شاید شخص شک‌کننده او را به عنوان زید یا غیر او بشناسد، پس مشکوک‌فیه در این صورت نسبت خواهد بود، در حالی که معلوم همان نسبت بود و این تناقض است. پس می‌گوییم ادات استفهام صرفاً برای استفهام است، نه برای استفهام متکلم. و معنا چنین است: امر مشکوک‌فیهی را که از آن سؤال می‌شود، دانستم و آن این است که نسبت قیام به کدام شخص است. سپس گفت: سپس بدان که تمام ادوات استفهام به وجه مذکور یعنی صرفاً برای استفهام و نه برای استفهام متکلم می‌آیند؛ بعد از هر فعل شکی که در آن ترجیحی برای یکی از دو طرف بر دیگری برای تبیین مشکوک‌فیه وجود ندارد، مانند: شَکَکْتُ أَزَیْدٌ فِی الدَّارِ أَمْ عَمْرٌو، و نَسِیتُ أَوْ تَرَدَّدْتُ أَقُومُ أَمْ أَقْعُدُ. همچنین بعد از هر فعلی که مفید علم است مانند عَلِمْتُ و تَبَیَّنْتُ و دَرَیْتُ، و بعد از هر فعلی که با آن طلب علم می‌شود مانند فَکَّرْتُ و امْتَحَنْتُ و بَلَوْتُ و سَأَلْتُ و اسْتَفْهَمْتُ، و تمام افعال حواس پنج‌گانه مانند لَمَسْتُ و أَبْصَرْتُ و نَظَرْتُ و اسْتَمَعْتُ و شَمَمْتُ و ذُقْتُ می‌آیند. می‌گویی: تَفَکَّرْتُ أَزَیْدٌ یَأْتِینِی أَمْ عَمْرٌو. و گاهی دال بر تفکر مضمر می‌شود مانند قول خدای تعالی:

(يَتَوارى مِنَ اَلْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ يُمْسِكُهُ عَلى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي اَلتُّرابِ‌)

) (نحل/سوره۱۶، آیه۵۹.    )، یعنی: در حالی که می‌اندیشد آیا او را نگه دارد یا در خاک پنهانش کند. و در نهج‌البلاغه: یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ کَأْسَ الْمَنُونِ، یعنی: در حالی که می‌اندیشند کدام یک (دیگری را) سیراب می‌کند. کلام او پایان یافت، مقامش رفیع باد.

۷. قَالَ ابْنُ مَيْثَمٍ: اَلضَّمِيرُ الْمُؤَنَّثُ مُبْهَمٌ، يَرْجِعُ فِي الْمَعْنَىٰ إِلَىٰ أَفْعَالِهِمْ، وَ كَذٰلِكَ الضَّمِيرُ فِي (لَتُتْبِعُنَّهَا)؛ فَإِنَّ ثَمَرَةَ التَّفْرِيطِ النَّدَامَةُ.
۸. ابن میثم گفته است: ضمیر مؤنث مبهم است و در معنا به افعال آنها بازمی‌گردد، و همچنین ضمیر در (لتُتْبِعُنَّها)؛ زیرا ثمره تفریط، ندامت است.





جعبه ابزار