اعلامیه استفاده از تکنولوژی به نفع صلح و مصلحت بشر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اعلامیه استفاده از تکنولوژی به نفع صلح و مصلحت بشر، از مباحث بین‌المللی علوم سیاسی است به این معنی که آزادی انجام تحقیقات، فعالیت‌ها و پژوهش‌های علمی در بند ۳ ماده ۱۵ این میثاق و سایر اسناد بین‌المللی
حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است. حق بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی از جمله حقوق به رسمیت شناخته شده در نظام بین‌المللی حقوق بشر است که در اسناد مهمی چون بند ب ماده ۱۵ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۹۶۶) مورد شناسایی قرار گرفته. اهداف و اصول ملل متحد حفظ صلح و امنیت بین‌المللی و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی عنوان شده، بی‌تردید استفاده از آزادی انجام تحقیقات و بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی و
تکنولوژی نباید مغایر با این اهداف و اصول به‌کار گرفته شود.
توسعه و پیشرفت‌های چشم‌گیر علوم و تکنولوژی از یک سو امید به بهبود و ارتقای وضعیت زندگی انسان‌ها و رفع مشکلات عدیده آن‌ها در زمینه‌های مختلف را برانگیخته و از سوی دیگر، مشاهده برخی سوء استفاده‌ها و استفاده‌های نادرست از این پیشرفت‌های علمی به زیان مصالح انسانی و در راستای نقض حقوق و آزادی‌های اساسی بشر، نگرانی‌های جامعه بین‌المللی را به دنبال داشته است.
حق بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی از جمله حقوق به رسمیت شناخته شده در نظام بین‌المللی حقوق بشر است که در اسناد مهمی چون بند ب ماده ۱۵ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۹۶۶)
مورد شناسایی قرار گرفته و آزادی انجام تحقیقات، فعالیت‌ها و پژوهش‌های علمی نیز در بند ۳ ماده ۱۵ میثاق مزبور و سایر اسناد بین‌المللی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است.
اما از آن‌جایی که مطابق ماده ۱ منشور سازمان ملل متحد (۱۹۴۵)،
اهداف و اصول ملل متحد حفظ صلح و امنیت بین‌المللی و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی عنوان شده، بی‌تردید استفاده از آزادی انجام تحقیقات و بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی و تکنولوژی نباید به گونه‌ای مغایر با این اهداف و اصول به‌کار گرفته شود ولی با این وجود، عملکرد ناصحیح برخی از دولت‌ها در بهره‌گیری از پیشرفت‌های تکنولوژیکی در زمینه
فن‌آوری هسته‌ای و تحقیقات
ژنتیکی و سوء استفاده از آن‌ها، تهدیدی جدی علیه کرامت انسانی و حقوق و آزادی‌های اساسی بشر و جامعه بین‌المللی را دامن زده است.
چنین دغدغه‌هایی موجب شده، جامعه بین‌المللی با تدوین و امضاء اسنادی تلاش نماید تا پیشرفت‌های علمی و فنی بشر را به گونه‌ای هدایت نماید که در خدمت به صلح و مصالح بشری به‌کار گرفته شوند و از آن‌ها در جهت نقض کرامت انسانی و حقوق و آزادی‌های بشر و تعرض به صلح استفاده نگردد.
اعلامیه مربوط به استفاده از پیشرفت‌های تکنولوژیکی به نفع صلح و مصلحت بشری
از جمله این دسته اسناد است که طی قطع‌نامه شماره ۳۳۸۴ مورخ ۱۰ نوامبر ۱۹۷۵ به تصویب
مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده است.
این اعلامیه، مشتمل بر یک مقدمه و ۹ ماده بوده و به‌گونه‌ای نسبتا مختصر تدوین یافته است و اهم مقررات مندرج در آن به این شرح است:
در مقدمه نسبتا طولانی این اعلامیه به این امر اذعان شده که پیشرفت‌های علمی و فن‌آوری یکی از مهمترین عوامل توسعه جامعه بشری است. سپس با ملاحظه این‌که، پیشرفت‌ها در زمینه علم و فن‌آوری با وجود آن‌که فرصت‌های بیشتری را برای ارتقای شرایط زندگی ملت‌ها فراهم می‌آورد، اما در عین حال می‌تواند برخی مشکلات اجتماعی را به‌وجود آورد و حقوق بشر و آزادی‌های اساسی افراد را به مخاطره‌اندازد.
از این امر ابراز نگرانی شده که دستاوردهای علمی و فن آوری می‌تواند برای تشدید مسابقه تسلیحاتی و سرکوبی جنبش‌ها و نهضت‌های آزادی خواه ملی و محروم کردن افراد و ملت‌ها از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی مورد استفاده قرار گیرد و حقوق و آزادی‌های سیاسی و مدنی افراد یا گروه‌ها را نقض نموده و تعرض به کرامت و حیثیت انسانی را به دنبال داشته باشد.
در ادامه مقدمه با بیان ضرورت و نیاز فوری به استفاده کامل از پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی و فن‌آوری در خدمت رفاه انسان و برطرف نمودن عوارض زیان‌بار فعلی و احتمالی آینده ناشی از بعضی از دستاوردهای علمی و فنی و با شناسایی اهمیت فراوان پیشرفت در عرصه علم و فن‌آوری و تسریع رشد و توسعه اجتماعی و اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و با آگاهی از این واقعیت که انتقال علم و فن‌آوری یکی از روش‌های تسریع در پیشرفت اقتصادی این‌گونه کشورها است و با تایید مجدد حق ملت‌ها بر تعیین سرنوشت و لزوم احترام به حقوق و آزادی‌های اساسی و کرامت و حیثیت شخص انسان در شرایط پیشرفت علمی و فن‌آوری و حمایت از اصول مقرر در منشور ملل متحد و سایر
اسناد حقوق بشری، مقررات زیر را به طور رسمی در این راستا اعلام نموده است.
با توجه به کوتاه بودن متن مواد اعلامیه، بیشتر به نقل مواد آن پرداخته خواهد شد. سه ماده ابتدایی اعلامیه حاضر به مهمترین تعهدات دولت‌های عضو در خصوص موضوع اعلامیه حاضر پرداخته است. بر این اساس ماده اول مقرر نموده: «تمامی دولت‌ها باید جهت تضمین این امر که از نتایج پیشرفت‌ها در عرصه علم و فن‌آوری به نفع تقویت صلح و امنیت بین‌المللی، آزادی و استقلال و همچنین به منظور رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی ملت‌ها و تحقق حقوق و آزادی‌های بشر مطابق با منشور ملل متحد استفاده خواهد شد، همکاری‌های بین‌المللی را ترویج و از آن حمایت نمایند.»
علاوه‌بر تعهد دولت‌ها به تضمین استفاده از نتایج پیشرفت‌های علمی به نفع تقویت صلح و حقوق بشر که در ماده یک مقرر گردیده، مطابق ماده ۲ اعلامیه دولت‌ها باید تدابیری را به‌منظور پیشگیری از سوء استفاده از پیشرفت‌های علمی اتخاذ نمایند.
به این منظور ماده دوم مقرر نموده: «تمامی دولت‌ها باید به‌منظور پیشگیری از سوء استفاده از پیشرفت‌ها علمی و فن‌آوری، به‌ویژه به‌وسیله سازمان‌های دولتی، در راستای محدود کردن بهره‌مندی افراد از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی یا به‌گونه‌ای مغایر با آن‌چه که در
اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق‌های بین‌المللی مربوط به حقوق بشر و سایر اسناد و مقررات بین‌المللی قید شده، تدابیر مناسب را به‌عمل آورند.»
همچنین بر اساس ماده ۳ نیز تمامی دولت‌ها متعهد شده‌اند تا به‌منظور تضمین این که دستاوردهای علمی و فن آوری نیازهای مادی و معنوی تمامی اقشار جامعه را تامین می‌نماید، تدابیری را اتخاذ نمایند.
اصل تساوی حاکمیت تمامی دولت‌ها و ممنوعیت تهدید به زور یا استفاده از آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی دولت‌ها امری پذیرفته شده در نظام بین‌المللی حقوق بشر است.
در همین راستا ماده ۴ اعلامیه چنین مقرر نموده است:
«تمامی دولت‌ها باید از انجام هرگونه اقدامی درباره استفاده از دستاوردهای علمی و فن‌آوری به‌منظور نقض حاکمیت و تمامیت ارضی سایر دولت‌ها، به راه‌انداختن جنگ‌های تجاوزکارانه، سرکوبی نهضت‌ها و جنبش‌های آزادی خواه ملی یا اجرای سیاست
تبعیض نژادی خودداری کنند.
چنین اقداماتی نه تنها، نقض آشکار منشور ملل متحد و اصول حقوق بین‌الملل است، بلکه انحرافی غیرمقبول از اهدافی به‌شمار می‌آید که باید الگوی پیشرفت‌های علمی و فن آوری برای مصالح بشری باشد.» توسعه ارتباطات و همکاری‌های بین‌المللی بین دولت‌ها در زمینه علوم و فرهنگ یکی از مهمترین تعهدات بین‌المللی دولت‌ها محسوب می‌شود.
ماده ۵ اعلامیه این تعهد دولت‌ها را در خصوص موضوع اعلامیه به این شرح مورد توجه قرار داده است: «تمامی دولت‌ها باید در ایجاد، تقویت و توسعه ظرفیت‌ها و توانایی‌های کشورهای در حال توسعه در زمینه‌های علمی و فن‌آوری به‌منظور تسریع تحقق حقوق اقتصادی و اجتماعی مردمان آن کشورها، همکاری نمایند.»
احترام به حقوق و آزادی‌های اساسی بشر از جمله مهمترین اهداف منشور ملل متحد و اصول مسلم حقوق بشر بین‌المللی محسوب می‌شود.
ماده ۶ اعلامیه به‌منظور پیشگیری از سوء استفاده از دستاوردهای علمی و فن‌آوری در جهت تعرض به کرامت انسانی و حقوق بشر چنین مقرر نموده است: «تمامی دولت‌ها باید برای توسعه منافع اجتماعی و مادی علمی و فن‌آوری بین تمامی اقشار جامعه و حمایت از آن در مقابل آثار زیان بار احتمالی ناشی از استفاده نادرست از پیشرفت‌های علمی و فن‌آوری، از جمله سوء استفاده از این دست آوردها برای نادیده گرفتن حقوق افراد یا گروه‌ها، به‌ویژه از جهت احترام به حریم خصوصی و حمایت از شخصیت انسانی و تمامیت جسمی و روحی آنان، تدابیری را به‌عمل آورند.»
در جهت تاکید بیشتر بر همین هدف فوق‌الذکر ماده ۷ نیز مقرر نموده: «تمامی دولت‌ها باید تدابیر لازم از جمله تدابیر قانون‌گذاری را به‌منظور تضمین این‌که استفاده از دستاوردهای علمی و فن‌آوری در جهت تحقق کامل حقوق بشر و آزادی‌های اساسی بدون هرگونه تبعیضی از حیث نژاد، جنس، زبان یا عقاید دینی، صورت خواهد پذیرفت، به‌عمل آورند.»
احترام به کرامت و حیثیت انسانی نیز یکی دیگر از اصول حقوق بشری شناخته شده درنظام حقوق بشر محسوب می‌شود که اعلامیه حاضر به‌منظور حمایت از آن در ماده ۸ مقرر نموده: «تمامی دولت‌ها باید به منظور پیشگیری وضع بهره برداری از پیشرفت‌های علمی و فن آوری در جهت تعرض به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی و منزلت و کرامت شخص انسان، اقدامات م‌وثر از جمله اقدامات قانون‌گذاری را به‌عمل آورند.»
آخرین ماده اعلامیه (ماده ۹) نیز مقرر نموده: «تمامی دولت‌ها در هر زمانی که ضرورت داشته باشد، باید اقدامات مقتضی را به‌منظور تضمین مطابقت مقررات و ضمانت‌های حقوق بشر و آزادی‌ها با شرایط پیشرفت و توسعه علمی و فن آوری اتخاذ نمایند.»
اعلامیه حاضر از جمله اسناد بین‌المللی حقوق بشر محسوب می‌شود که به جهت اعلامیه‌ای بودن ماهیت سندی آن، از این حیث هیچ‌گونه الزام قانونی و حقوقی برای دولت‌های عضو ایجاد نمی‌نماید.
ما از آن جهت که بسیاری از مفاد مندرج در این سند، در خلال اسناد الزام‌آور بین‌المللی دیگری گنجانده شده‌اند، از این حیث بر دولت‌های عضو این اسناد الزام‌آور رعایت مفاد آن الزامی می‌باشد. به عنوان نمونه حفظ و تقویت صلح و امنیت بین‌المللی که در ماده یک اعلامیه مورد توجه قرار گرفته، جزء اهداف و اصول ملل متحد است که در بند یک ماده یک منشور ملل متحد مقرر شده است.
همچنین لزوم احترام به حق تعیین سرنوشت و ضرورت همکاری‌های بین‌المللی در تحقق توسعه اقتصادی، اجتماعی و بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی و توسعه همکاری‌ها و ارتباطات بین‌المللی در زمینه‌های علمی که در اعلامیه حاضر مورد تأکید قرار گرفته‌اند، در مواد ۱ و ۲ و ۱۵ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۹۶۶) و سایر اسناد حقوق بشری مورد شناسایی قرار گرفته‌اند، کما این که بسیاری دیگر از حقوق مندرج در اعلامیه، نظیر لزوم احترام به حقوق و آزادی‌های اساسی بشر، کرامت انسانی، حریم خصوصی و... نیز در اسناد الزام‌آور متعددی به رسمیت شناخته شده‌اند.
اما هدف اصلی و اساسی اعلامیه حاضر آن است که از پیشرفت‌های علمی در راستای حمایت از صلح، حقوق و آزادی‌های بشر استفاده شود و از سوء استفاده‌های احتمالی در این راستا پیشگیری گردد، اما در کنار تلاش برای تأمین این هدف، دو نکته بسیار مهمی که در اعلامیه حاضر مورد توجه قرار گرفته را در مواد چهارم و هشتم اعلامیه می‌توان مشاهده نمود.
نکته اول که در ماده ۴ به آن تصریح شده این است که پیشرفت‌های علمی و فن‌آوری نباید برای نقض حاکمیت سایر دولت‌ها یا به‌منظور جنگ و تهاجم نسبت به سایر کشورها یا اجرای سیاست تبعیض‌نژادی به‌کار گرفته شود. امری که در منشور ملل متحد نیز به آن تصریح شده و حتی بر اساس بند ۴ ماده ۲ منشور، تهدید به زور یا استفاده از آن بر ضد تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری منع شده است.
نکته مهم دیگری که در ماده ۸ مورد توجه قرار گرفته این است که پیشرفت‌های علمی به هیچ‌وجه نباید منجر به تعرض به کرامت انسانی گردد و دولت‌ها باید اقدامات لازم را جهت پیشگیری استفاده از دستاوردهای علمی در جهت تعرض به شخصیت و کرامت انسانی به عمل آورند. این هدف مهم بعدها در سایر اسناد حقوق بشری نظیر اعلامیه جهانی درباره
ژنوم انسانی و حقوق بشر،
مصوب
سازمان یونسکو در ۱۱ نوامبر ۱۹۹۷ طی قطع‌نامه شماره ۱۵۲/ ۵۳ و اعلامیه بین‌المللی درباره داده‌های ژنتیک انسانی،
مصوب سازمان یونسکو در ۱۶ اکتبر ۲۰۰۳ و سایر اسناد حقوق بشری مورد پیگیری قرار گرفته است.
مجموعه این تلاش‌ها بیانگر این اصل اساسی است که هرگونه تلاش و دستاورد علمی، فن‌آوری، صنعتی، پزشکی و... و پیشرفت‌های حاصله در هر زمینه‌ای، به هیچ وجه نباید در این راستا قرار داشته باشد که کرامت انسان را مورد خدشه قرار دهد و هرگونه تلاشی در این زمینه صرفا باید در جهت ارتقای احترام به ارزش ذاتی شخص
انسان و کرامت و حیثیت انسانی و حمایت از حقوق و آزادی‌های اساسی بشر بوده و به هیچ وجه با این اصل اساسی مغایرت نداشته باشد.
دولت
ایران هم اگرچه این اعلامیه را امضاء ننموده، اما به همین جهت اخیر‌الذکر و از آن‌جایی که اسناد مهمی چون منشور ملل متحد (۱۹۴۵)، میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۹۶۶) و میثاق بین‌المللی
حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶) را به تصویب رسانده است، ملزم به مراعات مفاد مندرج در این سند می‌باشد.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اعلامیه استفاده از تکنولوژی به نفع صلح و مصلحت بشر»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۴/۰۱/۱۸.
