ابویعلی جعفری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابویعلی جعفری (م
۴۶۳ هـ.ق) از فقها و متکلمان برجسته امامیه و از نوادگان
جعفر طیار بود.
او از شاگردان ممتاز
شیخ مفید و داماد وی بود که پس از او کرسی تدریسش را در اختیار گرفت و در
فقه و
کلام مرجعیت یافت.
وی همچنین از محضر ابوعبداللّه غضائری بهره برد و شاگردانی همچون سلیمان بن حسن صهرشتی داشت.
ایشان آثار متعددی در فقه، کلام و
تفسیر نگاشت.
درباره تاریخ وفات او اختلاف نظر وجود دارد، اما مشهورترین گزارش سال ۴۶۳ (هجری قمری) را ذکر کرده است. در
بغداد به خاک سپرده شد.
ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری طالبی بغدادی از بزرگان فقها و متکلمان امامیه
و از نوادگان جعفر طیار (علیهالسلام) بود.
بنابر اساتید و شاگردانش تولد او در دهههای آخر قرن چهارم (هجری قمری) اتفاق افتاده باشد.
ابویعلی یکی از برجستهترین و ممتازترین شاگردان شیخ مفید (م
۴۱۳ هـ.ق)
و داماد او
بود.
که پس از وی به جای او نشست و کرسی تدریس او را در اختیار گرفته و در مسائل فقهی و کلامی مرجع خاص و عام گردید.
وی همچنین از محضر
ابوعبداللّه حسین بن عبیداللّه غضائری (م
۴۱۱ هـ.ق) نیز بهره برده و از او روایت کرده است.
محمد بن حسن افرادی چون
ابوالحسن بن هلال عمانی، ابومنصور بن احمد
و
سلیمان بن حسن صهرشتی که از مشاهیر شاگردان
شیخ طوسی نیز بوده، در زمره شاگردان و راویان وی محسوب میشوند.
ابویعلی جعفری هنگام وفات
سید مرتضی در سال
۴۳۶ (هجری قمری) همراه با نجاشی و
سلار دیلمی (م۴۶۳هـ.ق) متولی غسل سیدمرتضی شدند.
که این میتواند نشان از جایگاه بلند او در میان علما و مردم باشد.
از
ابن حسن،
ذهبی و بعضی دیگر از منابع اهل تسنن
یاد کرده و میگویند: وی شاگرد و داماد شیخ مفید و همچنین شاگرد سید مرتضی بود.
شیخ مفید کتابخانه خود را در اختیار او گذاشته بود و از ممتازترین شاگردان شیخ مفید در علم فقه،
اصول و کلام به شمار میرفت. وی آگاه و عالم به قرائتهای مختلف نیز بود.
ذهبی سپس از تاریخ
ابن ابیطی نقل میکند که ابویعلی که از صلحا و عُبّاد طایفه امامیه نیز بوده است.
طالبی در منابع متقدم شیعی اثری از او نیست
و منابع متأخر شیعی نیز عموماً شرح حال او را از ذهبی و برخی از منابع اهل تسنن گرفتهاند،
به نظر میرسد وی همان
ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری باشد که ذهبی یا ابی ابیطی به اشتباه از او با عنوان حمزه بن محمد یاد کرده و وفات او را در سال ۴۶۵ (هجری قمری) دانستهاند.
ابن حسن در مورد وفاتش
رجال نجاشی روز شنبه شانزدهم
رمضان سال ۴۶۳ (هجری قمری) ذکر شده است.
این در حالی است که به گفته علامه، نجاشی در سال
۴۵۰ (هجری قمری) درگذشته است.
بنابر این باید یکی از دو تاریخ اشتباه باشد.
برخی معتقدند با توجه به اینکه نسخه صحیحهای از رجال نجاشی نزد علامه بوده و خود علامه
و همچنین
ابن داود و
ابن اثیر وفات جعفری را در سال ۴۶۳ (هجری قمری) ذکر کردهاند، تاریخ ۴۶۳ (هجری قمری)برای وفات جعفری صحیح است و باید علامه در تاریخ وفات نجاشی اشتباه کرده باشد و لابد وفات نجاشی بعد از سال ۴۶۳ (هجری قمری) رخ داده است.
در مقابل، برخی دیگر تاریخ وفات نجاشی را در سال ۴۵۰ (هجری قمری) صحیح دانسته و معتقدند باید جعفری قبل از سال ۴۵۰ (هجری قمری) یعنی در سال ۴۳۳ (هجری قمری) یا غیر آن درگذشته باشد.
ولی بعید نیست هر دو تاریخ (وفات نجاشی در سال ۴۵۰ (هجری قمری) و وفات جعفری در سال ۴۶۳ (هجری قمری)) صحیح باشد؛ زیرا به نظر میرسد ذکر تاریخ وفات جعفری در این سال در اصل از قلم نجاشی نبوده، بلکه از حواشی کتاب رجال نجاشی بوده که به مرور زمان به تحریف یا اشتباه نُساخ، داخل متن گردیده است.
آنچه این موضوع را تأیید میکند این است که نجاشی در ذکر کتابهای جعفری از دو کتاب او به نام
التکمله و
الموجز فی التوحید نام میبرد و میگوید: «موقوف علی التمام»
و منظور او این است که امید اتمام نگارش این کتاب از طرف مؤلف میرود؛ بنابراین معلوم میشود هنگامی که نجاشی شرح حال او را مینوشته، جعفری در قید حیات بوده است و ذکر وفات تاریخ جعفری در سال ۴۶۳ (هجری قمری) از حواشی متن است.
در غیر این صورت اگر ذکر این تاریخ را از جانب نجاشی بدانیم و بگوییم بعد از وفات او در سال ۴۶۳ (هجری قمری)، نجاشی به نگارش شرح حال او مشغول بوده، طبعاً باید به جای تعبیر «موقوفٌ علی التمام» تعبیر «لم یُتم» را که بیانگر ناتمام بودن کتاب است، ذکر میکرد.
مؤید دیگر بر اینکه ذکر این تاریخ از جانب نجاشی نیست، اینکه نجاشی قبل از پرداختن به شرح حال محمد بن حسن جعفری از شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (م
۴۶۰ هـ.ق) یاد کرده
و اگر در این تاریخ یعنی سال ۴۶۳ (هجری قمری) زنده بوده، باید در ذکر شرح حال شیخ طوسی، وفات او را در سال ۴۶۰ (هجری قمری) متذکر میشد و حال آنکه سخنی از وفات او به میان نیاورده است.
طالبی بغدادی آثار متعددی از او به جا مانده است، که آن آثار عبارتاند از:
• جواب المسألة الواردة من صیداء؛
• جواب مسألة اهل موصل؛
• السمألة فی مولد صاحب الزمان (علیهالسلام)؛
• السمألة فی الرد علی الغلاة؛
• المسألة فی اوقات الصلاة؛
• التکمله؛
• الموجز فی التوحید؛
• مسألة فی ایمان آباء النبی (صلیاللهعلیهوآله)؛
• مسألةٌ فی المسح علی الرجلین؛
• مسألةٌ فی العقیقه؛
• جواب المسائل الواردة من طرابلس؛
• جواب المسائل (ایضاً من هناک)؛
• المسألة فی ان الفعال غیر هذه الجمله؛
• جواب المسائل الوارة من الحائر الحسینی (علیهالسلام)؛
• اجوبة مسائل شتی فی فنون من العلم؛
• النکت فی الامامه؛
• اخبار المختار؛
• الأمالی در حدیث؛
• تفسیر القرآن.
برخی کتاب نزهة الناظر و تنبیه الخاطر را نیز به وی نسبت دادهاند.
با اینکه این کتاب، تألیف
ابوعبداللّه حسین بن محمد حسن بن نصر حلوانی از اعلام قرن پنجم (هجری قمری) است؛ چنان که در اواخر این کتاب به نام مؤلف (حلوانی) تصریح شده و خود حلوانی نیز در همین کتاب معنا و تفسیر حدیثی را از ابویعلی جعفری روایت کرده است.
و اگرچه
ابن شهرآشوب این کتاب را در فهرست تألیفات جعفری ذکر کرده، وی در جایی دیگر همین کتاب را برای حسین بن محمد حلوانی ذکر میکند.
جعفری در مورد تاریخ وفاتش مشهورترین گزارش سال
۴۶۳ (هجری قمری) را ذکر شده است.
پس از وفات، در
بغداد در خانهاش به خاک سپرده شد.
بعضی میگویند: در سال
۴۶۵ (هجری قمری) درگذشت و خلق عظیمی در تشییع جنازه او شرکت کردند.
نجاشی وفات او را روز شنبه شانزدهم رمضان سال ۴۶۳ (هجری قمری) ذکر شده است.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «ابویعلی جعفری»، ج۳، ص۳۰۹.