گستره برهان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برهان در
منطق قرآن ، به خصوص گفتار
واضح و سخن روشنی که یقینی و
ملاک رسیدن به
واقع است
محدود نمی‌گردد.
بلکه با توجّه به موارد
استعمال آن می‌توان
مطلق چیزهای روشن و واضحی را که
حقّانیت امری را به‌طور
یقین ثابت می‌کنند و جای هیچ‌گونه تردیدی باقی نمی‌گذارند برهان شمرد؛ خواه آن چیزها از
سنخ قضایای ذهنی و گفتارهای منطقی باشند که در بیش‌تر موارد چنین است یا از قبیل موجودات عینی و حقایق خارجی.
چنان‌که مثلا
خدای سبحان در داستان
حضرت موسی (علیه‌السلام) و
بعثت وی پس از فرمان انداختن
عصا و تبدیل آن به
اژدها به موسی فرمود: دست خود را به گریبانت ببر و بیرون آور تا بدون هیچ
عیب و مرضی چون ماه تابان سفید و روشن گردد، آنگاه با اشاره به اژدها شدن عصا و سفیدی و روشنی دست افزود: این دو (
نشانه) دو برهانی هستند که تو را در ایفای رسالتی که به سوی
فرعون و پیروان
فاسق وی داری کمک می‌کنند: «فَذنِکَ بُرهنانِ مِن رَبِّکَ اِلی فِرعَونَ ومَلاَِهِ اِنَّهُم کانوا قَومًا فسِقین».
در آیه ۱۷۴
سوره نساء نیز بنابر بعضی از تفاسیر برهان بر امری عینی و موجودی خارجی اطلاق شده است: «یاَیُّهَا النّاسُ قَدجاءَکُم بُرهنٌ مِن رَبِّکُم». برخی از مفسران به‌طور قطع و برخی دیگر به صورت احتمال گفته‌اند: مراد از برهان در این آیه شخص
رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است که وجودش یگانه برهان و دلیل قاطعی بر حقانیّت پروردگار عالم است.
البته محتمل است مراد از برهان در
آیه خود
قرآن باشد که بزرگترین
معجزه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اساسی‌ترین برهان بر حقّانیت وی است.
در آیه ۲۴
سوره یوسف نیز بر اساس برخی احتمالها برهان بر امری جز گفتار منطقی
اطلاق شده است: «و لَقَد هَمَّت بِهِ وهَمَّ بِها لَولا اَن رَءا بُرهنَ رَبِّه= و در حقیقت (آن زن) آهنگ وی کرد. (یوسف نیز) اگر برهان پروردگارش را ندیده بود آهنگ او می‌کرد».
در بیان مراد از برهان در این آیه آرایی مطرح شده است که عمده آن‌ها عبارت است از: ۱.
علم به
حرمت زنا و عقوبت آن. ۲.
قبح زنا و بدفرجامی زناکار. ۳. ادلّه عقلی و نقلی بر وجوب و لزوم دوری از گناه. ۴. ملکه عفّت.
۵. آیات و اموری که بر یوسف ظاهر شد و او را از ارتکاب
گناه بازداشت.
۶.
نشانه
های عظمت و
کبریایی.
۷. نوعی علم مکشوف و یقین مشهود که زیربنای
عصمت است
۸. سکینه‌ای که بر پیامبران و مؤمنان نازل می‌شود و آنان را در دو عالم صغیر و
کبیر بر دشمنان پیروز می‌گرداند.
۹. نور عصمت الهی و لمعه نبوّت یوسفی.
بر پایه روایتی از
امام زین العابدین (علیه‌السلام)
زلیخا هنگام گرفتار کردن
یوسف ، در خلوت به طرف
بت خویش رفت و پارچه‌ای بر آن افکند و در پاسخ یوسف که از راز آن کار پرسید گفت: از بت خود شرم می‌کنم که ما را تنها در این مکان ببیند. یوسف به وی گفت: تو از چیزی که نمی‌بیند و نمی‌فهمد شرم داری؛ ولی من از خدای خود که
انسان را آفریده و به او بیان و سخن آموخته
شرم نداشته باشم؟
مضمون این روایت از طرق
عامّه از
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) نیز نقل شده است.
امثال این گونه
روایات که به جهت ضمایم آن‌ها با
علوّ شأن انبیا و عصمت آنان ناسازگار است مجعول بوده، یا بر
اثر این‌که از اخبار آحاد است قابل اعتماد نیست، افزون بر این‌که نمی‌توان آنچه را در
روایت یاد شده آمده است برهان ربّ دیدن یوسف خواند. آری ممکن است همزمان با کاری که زلیخا در برابر بت خود انجام داد حقایقی از
ملکوت بر یوسف کشف شده
و مراد از برهان
ربّ یوسف همین کشف باشد؛ نه آنچه وی همزمان آن را از زلیخا مشاهده کرده است.
الاشارات والتنبیهات؛ انوار درخشان در تفسیر قرآن؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ البلدالامین والدرع الحصین؛ بیان السعادة فی مقامات العباده؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر‌البصائر؛ تفسیر جامع؛ تفسیر شریف لاهیجی؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر غریب القرآن الکریم؛ التفسیر الکاشف؛ تفسیر مخزن العرفان فی علوم القرآن؛ تفسیر المراغی؛ تفسیر منهج الصادقین؛ تفسیر نمونه؛ تقریب القرآن الی الاذهان؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ دائرة‌الفرائد در فرهنگ قرآن؛ دانشنامه جهان اسلام؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روض الجنان و روح‌الجنان؛ الشفاء (منطق)؛ کشف الحقایق عن نکت الآیات والدقایق؛ لسان العرب؛ لغت‌نامه؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مفردات الفاظ القرآن؛ منتهی الارب فی لغة العرب؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ مواهب‌علیّه (تفسیر حسینی)؛ النجاة فی الحکمة المنطقیه والطبیعة والالهیه.
دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله برهان.
