• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

کوه ثور

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


دیگر کاربردها: کوه ثور.

‌ثور، کوه و غاری در جنوب مکه می‌باشد.


کوه ثور در جنوب مکه و در سه کیلومتری مسجدالحرام
[۱] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الاثار، ج۲، ص۲۹۴.
[۲] محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۱.    
[۳] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.
[۴] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۵۷.
و در راه یمن قرار دارد.
[۵] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
کوه ثور به ارتفاع ۷۵۹ متر از سطح دریا و روبه روی کوه نور و غار حراء قرار دارد.
[۶] التاریخ القویم، ج۲، ص۳۸۴.
این کوه از سنگ‌هایی به رنگ‌های طلایی، نقره‌ای و زغالی تشکیل شده است.
[۷] مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
(تصویر شماره ۳۴)

شهرت این کوه به سبب غار آن است که پیامبر اکرم در آغاز هجرتش از مکه به مدینه در شبی که لیلة المبیت نامیده شده است، برای رهایی از دست مشرکان به آن پناه برد و سه شبانه روز در آن غار، معجزه آسا اقامت گزید
[۸] عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام،ج ۴، ص ۱۸۲ـ۱۸۳.
[۹] ابن کثیر، السیرة النبویة، ج۲، ص۲۳۹.    


برخی نام این کوه را اَطحَل یا ثور اَطحَل ثبت کرده‌اند، از آن رو که ثَوْربن عبدمَناة، از اشراف قریش، در آنجا (کوه اطحل) سکونت داشته یا در آن‌جا زاده شده است.
[۱۰] معجم البلدان، ج۲، ص۸۶-۸۷.    
[۱۱] تاریخ الخمیس، ج۱، ص۳۲۴.    
[۱۲] ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۲۰۱.    
[۱۳] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۱۶۷.    
[۱۴] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸.    
[۱۵] معجم البلدان، یاقوت حموی، ج۲، ص۸۷، ذیل مادّه ثور.    
به نظر عده‌ای نیز نام این کوه از نام ثوربن عبدمناة گرفته شده است.
[۱۶] یاقوت حموی، ج۲، ص۸۶، ذیل مادّه ثور.    
[۱۷] احمدبن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، ج۱، ص۱۸۸.

بر خلاف مشهور، برخی از مورخان به این کوه، ابوثور گفته‌اند که صحیح به نظر نمی‌رسد.
[۱۸] رحلة ابن جبیر، ص۸۳.    
[۱۹] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
[۲۰] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
[۲۱] احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، ج۱، ص۲۱۲.
بعید نیست جبل ثور نامیدن این کوه به این سبب باشد که همچون گاوی است که رو به جنوب مکه کرده است.
[۲۲] معجم المعالم الجغرافیه، ص۷۲.    
[۲۳] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.
[۲۴] خزانة التواریخ النجدیه، ج۹، ص۲۱۸.
در قرآن کریم
[۲۵] توبه/سوره۹، آیه۴۰.    
[۲۶] محمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، ذیل همین آیه، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل.
داستان توطئة مشرکان و خروج پیامبر اکرم از منزل خویش در مکه و پناه بردن به این غار در جبل ثور ذکر شده است.

اهمیت کوه ثور از این رو است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام هجرت به یثرب در غاری بر بالای این کوه، سه روز پنهان شد. ایشان با آگاهی از تصمیم مشرکان برای قتل خویش، حضرت علی علیه‌السّلام را در رختخواب خود گزارد و راهی یثرب گشت. ایشان همراه ابوبکر با راهنمایی جبرئیل برای فریب مشرکان به سوی کوه ثور در جهت مخالف مسیر یثرب رفت و در غار ثور پنهان شد. مشرکان با بهره گیری از متخصصان ردیابی همچون کرز بن علقمه، به تعقیب ایشان پرداختند و رد پا را تا دهانه غار ثور پی گرفتند. تخم گذاری پرندگان، تنیده شدن تار عنکبوت یا روییدن گیاهی کم دوام بر در غار، مشرکان را از یافتن پیامبر ناامید کرد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پس از اقامتی سه روزه در این غار راهی یثرب شد.
[۲۷] الطبقات، ج۱، ص۱۷۷.    
[۲۸] انساب الاشراف، ج۱، ص۳۰۷.
[۲۹] امتاع الاسماع، ج۱، ص۵۸.    
گویا تردد در مسیری که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام هجرت برای صعود به کوه انتخاب کرده بود، مشکل بود و از این رو، پاهای ایشان هنگام صعود دچار خونریزی شده بود.
[۳۰] اخبار مکه، ج۴، ص۸۰.

بر فراز کوه، دو غار نزدیک به هم وجود دارد که هر دو مخفی گاه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام هجرت به یثرب شمرده شده‌اند. با توجه به همراهی ابوبکر و نیز عامر بن فهیره، راهنمای مسیر، با ایشان، می‌توان گفت غار گسترده تر، جایگاه اختفا بوده است. طول و عرض این غار ۵/۳ متر مربع و ارتفاع آن ۳۰/۱ متر است.
[۳۱] تاریخ و آثار اسلامی، ص۹۶.
آیه ۴۰ توبه/۹
[۳۲] توبه/سوره۹، آیه۴۰.    
که در آن، خداوند از یاری پیامبر و همراهش گزارش می‌دهد، به این رویداد و غار اشاره دارد.
[۳۳] البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۶، ص۱۸۴.    
[۳۴] امتاع الاسماع، ج۱، ص۵۸.    


در روایتی از ابن عباس که پذیرش آن مشکل می‌نماید، کوه ثور محل کشته شدن هابیل خوانده شده است.
[۳۵] الجامع اللطیف، ص۳۰۱.
[۳۶] التاریخ القویم، ج۱، ص۳۹۲.
بر پایه روایت‌های اسطوره‌ای، کوه ثور یکی از قطعات کوه متلاشی شده پس از تجلی قدرت خداوند بر حضرت موسی علیه‌السّلام
[۳۷] اخبار مکه، ج۴، ص۸۲.
[۳۸] اثارة الترغیب، ج۲، ص۳۱۱.
و نیز یکی از کوه‌های پیوسته به زمین هفتم شمرده شده است.
[۳۹] بهجة النفوس، ج۱، ص۳۳۶.
در روایتی دیگر، این کوه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را به سوی خود فرا خواند و از پناه دادن خود به هفتاد پیامبر گزارش داد.
[۴۰] الجامع اللطیف، ص۳۰۰.


غار ثور همواره مورد توجه مسلمانان بوده و افراد بسیار در دوره‌های گوناگون برای دیدن آن از کوه بالا می‌رفتند.
[۴۱] تحصیل المرام، ج۱، ص۵۱۱-۵۱۲.
گویا در سده ۱۴ق. رسم بر این بوده که مردم مکه، شنبه‌ها و باقی مانده مردم در دیگر روزها از این کوه بازدید می‌کردند.
[۴۲] موسوعة مرآة الحرمین، ج۲، ص۹۱۲.
در همان هنگام، برای راهنمایی بازدیدکنندگان، نشانه‌هایی سنگی در مسیر و بالای کوه نهاده بودند.
[۴۳] مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱.


فاصله کوه ثور تا مکه بسته به راهی بود که حاجیان انتخاب می‌کردند؛ از این رو، این فاصله را، به تفاوت، حدود یک فرسخ
[۴۴] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
[۴۵] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹.    
(که فاصله را سه میل ذکر کرده است)، دو ـ سه میل
[۴۶] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
[۴۷] ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۰.
و در فاصلة دو ساعت راه
[۴۸] محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۲۸.
از مکه ذکر کرده‌اند.
رفعت باشا که در ۱۳۱۹/۱۹۰۱ از کوه و غار ثور دیدن کرده، گفته است که فاصلة ثور تا مکه ۵.۵ میل است.
[۴۹] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱.
از محققان معاصر، کردی
[۵۰] محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۸۴، جزء ۲.
فاصلة کوه ثور را تا مسجدالحرام سه یا چهار کیلومتر دانسته است.

غار ثور در قلة کوه قرار دارد، بر کوههای اطراف مسلط و به صورت صخره یا سنگی توخالی و شبیه قایقی وارونه است. ارتفاع آن از زمین کمی بیش از پانصد متر و صعود به غار بسیار دشوار و مستلزم تلاش فراوان است.
[۵۱] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹.    
[۵۲] عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۲ـ۱۰۳.
[۵۳] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱.
[۵۴] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
[۵۵] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۳، ص۶۰۳، ذیل «مکة المکرمة».

غار ثور دارای دو ورودی یا شکاف است؛ یکی غربی که بسیار تنگ است و تقریباً به کف غار چسبیده و ورود از آن خیلی دشوار است، و دومی شرقی که تا حدودی پهن است و گویند پس از ورود پیامبر به غار، به معجزه الهی ایجاد شده است.
[۵۶] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۴.    
[۵۷] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۰.    
[۵۸] احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، ج۱، ص۲۱۳.
[۵۹] عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳.
[۶۰] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۲.


در قدیم از دو راه کوهستانی به کوه ثور می‌رفتند که یکی دشوار ولی کوتاه بود و از میان کوههای خَنْدَمَه و ابوقُبَیْس می‌گذشت
[۶۱] عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۲.
[۶۲] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
و دیگری آسان ولی طولانی‌تر بود و از راه مَسْفَله عبور می‌کرد.
[۶۳] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
امروزه از راه آسفالت و مستقیم اَجْیاد به کوه ثور می‌روند.
[۶۴] محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۳، جزء ۲.
[۶۵] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.


کردی (م. ۱۴۰۰ق.) با اشاره به عبارتی از قاموس المحیط و نیز روایت ابوبکر از اقامت در غار، مدعی شده است که ورودی غار در دوره پیامبر در بخش بالای آن بوده و ورودی‌های کنونی بعدها ایجاد شده است.
[۶۶] التاریخ القویم، ج۲، ص۳۹۴.
[۶۷] افادة الانام، ج۲، ص۱۸.
ابن جبیر (م. ۶۱۲ق.) از دو ورودی برای غار یاد کرده که یکی از آن‌ها فراخ تر بوده و مردم بیشتر از آن وارد غار می‌شدند.
[۶۸] رحلة ابن جبیر، ص۱۲۴-۱۲۵.    
[۶۹] الرحلة الورثیلانیه، ج۲، ص۴۷۵.
[۷۰] الجامع اللطیف، ص۳۰۰.
بر پایه این گزارش، گویا در این دوره‌ها برای دسترسی آسان زائران به غار، ورودی دوم ایجاد شد؛ زیرا دهانه اصلی غار که در سمت قبله قرار داشت، بسیار تنگ بود و عبور از آن، مهارتی خاص می‌طلبید. به سال ۸۰۰ق. ورودی اصلی غار با تراشیدن سنگ‌ها به سبب به تنگنا افتادن شخصی در آن، اندکی گسترش یافت.
[۷۱] شفاء الغرام، ج۱، ص۲۸۰-۲۸۱.
[۷۲] اتحاف الوری، ج۳، ص۴۰۹.
به سال ۸۱۰ق. یا کمی بیش از آن، امیر تغری برمش ترکمانی مسؤول پخش صدقات در حرمین از سوی مملوکیان، این ورودی را به سبب به تنگنا افتادن مردم هنگام ورود به آن، بست. پیشوای حنفیان مکه، محمد خوارزمی مشهور به معید، از این کار انتقاد کرد و خواستار بازگشایی غار و توبه وی شد.
[۷۳] العقد الثمین، ج۳، ص۲۵۵.
[۷۴] اتحاف الوری، ج۳، ص۴۵۸-۴۵۹.
حسام السلطنه در سفر حج خویش به سال ۱۳۷۹ق. از وجود درختی در برابر غار یاد کرده است.
[۷۵] سفرنامه مکه، ص۱۲۷-۱۲۸.


به گفتة ابن جبیر
[۷۶] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
عرض دهانة غربی غار، که پیامبر از آن وارد شد، دو سوم وجب و ارتفاع طول آن یک ذراع و به گفتة عیاشی
[۷۷] عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳.
عرض آن سه وجب و ارتفاع آن کمی بیش از یک وجب بود، در حالی که ارتفاع دهانة شرقی آن را که مردم به راحتی از آن رفت و آمد می‌کردند، پنج وجب گفته‌اند.
[۷۸] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۵.
[۷۹] عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳، (فاس) ۱۳۱۶، چاپ افست رباط ۱۳۹۷/۱۹۷۷.

بنا به برخی احادیث
[۸۰] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۹۰.
[۸۱] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۵۴.
دهانه‌ای که پیامبر از آن داخل غار شد رو به بالا بوده که بعدها تغییراتی کرده است.
[۸۲] محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۴، جزء ۲.

با وجود دشواری بسیار و سختی ورود از دهانة تنگ غار، که پیامبر اکرم از آن داخل شده بود، مردمی که به دیدار غار می‌رفتند از باب تبرک سعی می‌کردند از آن وارد شوند
و چه بسیار کسانی که در میانه شکاف به سبب تنگی آن محبوس می‌شدند.
[۸۳] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
[۸۴] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹.    
[۸۵] صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة»، ج۱، ص۱۱۷، در موسوعة العتبات المقدسة.
[۸۶] ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۰.
[۸۷] محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۵۰ـ ۴۵۱، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.

میان عوام شایعه زشت و بی‌اساسی راجع به کسانی که نتوانند از شکاف غار ثور بگذرند، رواج داشت.
[۸۸] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۴.    
[۸۹] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
[۹۰] محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۵۱، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.
[۹۱] احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، ج۱، ص۲۱۳.
[۹۲] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.


در حدود سال ۸۰۰ و به روایتی ۸۱۰، امیرتَغْری بَرْمِشْ ترکمانی اقدام به گشاد کردن دهانة تنگ غار کرد تا دیگر مردم در آن محبوس نشوند.
[۹۳] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۴۹ـ۴۵۰.
[۹۴] ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۰.
[۹۵] محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۵، جزء ۲.
در دوره شریف عَوْن الرفیق (۱۲۹۹ـ۱۳۲۴)، امیر مکه، بار دیگر دهانة غار را وسیع کردند.
[۹۶] محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۳۱، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

امروزه دهانة تنگ و غربی غار، دو وجب عرض و سه وجب ارتفاع دارد
[۹۷] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۲.
و به روایتی دیگر، ارتفاع دهانه غار حدود نیم متر و عرض آن نیز حدود نیم متر است.
[۹۸] محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۳۱.

ناتوانی در ورود به غار، مایه پیدایش پندارهای نادرست در باره ورود به آن گشته بود و افرادی که موفق به ورود نمی‌شدند، در معرض اتهام قرار می‌گرفتند. به همین سبب و نیز برای آسانی رفت و آمد بازدیدکنندگان، شریف عون الرفیق (۱۲۹۹ق.) امیر مکه دستور داد تا ورودی غار گسترش یابد.
[۹۹] التاریخ القویم، ج۲، ص۳۹۵.

عثمان پاشا نوری، حکمران حجاز، به سال ۱۲۹۹ق. و اسماعیل حقی پاشا، حکمران حجاز، و شیخ الحرمین به سال ۱۳۰۷ق. کوشش‌های عمرانی در مسیر کوه ثور انجام دادند تا صعود به آن آسان تر شود. آن‌ها راه را به صورت پلکانی مارپیچ در آورده بودند.
[۱۰۰] مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱-۶۲.


امروزه با گسترش شهر، کوه ثور در میان چند خیابان با نام خیابان ثور، جاده طائف و جاده کدی قرار گرفته است
[۱۰۱] آثار اسلامی، ص۱۶۰.
و راه‌های متعدد برای بالا رفتن و پایین آمدن از کوه وجود دارد.
[۱۰۲] اخبار مکه، ج۴، ص۲۰۳.
سعودی‌ها به تقدس این مکان باور ندارند و از این رو، امکاناتی خاص برای بازدیدکنندگان بی شمار آن فراهم نکرده‌اند.

کوه ثور از مکان‌های استجابت دعا به ویژه هنگام ظهر دانسته شده است
[۱۰۳] اثارة الترغیب، ج۱، ص۲۳۶.
و نماز خواندن در غار ثور استحباب دارد.
[۱۰۴] اخبار مکه، ج۴، ص۳۵.
شیخ مرتضی انصاری، دانشور گرانقدر شیعی، در مناسک خود دعایی ویژه قرائت در کوه ثور آورده است.
[۱۰۵] ادعیه و آداب مکه مکرمه، ص۲۰۴-۲۰۵.


طول خود غار هجده وجب و پهنای قسمت میانی آن یازده وجب است.
[۱۰۶] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۴۰.
ارتفاع داخل غار به اندازه قد یک انسان و مساحتش ده ذراع
[۱۰۷] عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳.
یا ۲.۵ مترمربع است.
[۱۰۸] محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۳۱.


در این غار، به برکت اقامت پیامبر اکرم در آن، معجزات متعددی روی داد، همچون تنیده شدن تار عنکبوت جلو ورودی آن و لانه کردن دو کبوتر وحشی و به روایتی روییدن درختی فرا روی پیامبر.
[۱۰۹] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۱، ص۱۵۴، قسم ۱.
[۱۱۰] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
[۱۱۱] ابن کثیر، السیرة النبویة، ج۲، ص۲۳۹۲۴۱.    
[۱۱۲] محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۴۸ـ۴۴۹، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.


در پایین غار، ستونی قبه مانند و مجزا از کوه، به نام «قبة جبریل» قرار دارد که بیست تا سی نفر می‌توانند در سایه آن بنشینند.
[۱۱۳] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۴ ۹۵.    
[۱۱۴] صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة»، ج۱، ص۱۱۸، در موسوعة العتبات المقدسة.


برخی از مورخان غار ثور را که پیامبر به آن پناه برد با غار حراء که محل نزول نخستین وحی الهی بود، خلط کرده‌اند.
[۱۱۵] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الاثار، ج۲، ص۲۸۸.
[۱۱۶] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۴۸.
[۱۱۷] ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۲۹۹.
[۱۱۸] محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۴۷ـ ۴۴۸، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.


تعدادی از مورخان و جغرافی‌دانان نوشته‌اند کوه کم ارتفاع دیگری همنام با جبل ثور وجود دارد، و پیامبر از آن‌جا تا کوه عَیْر را حرم مدینه منوره اعلام کرده است.
[۱۱۹] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸.    
[۱۲۰] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۵۰.    
[۱۲۱] یاقوت حموی، ذیل مادّه ثور.
[۱۲۲] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
[۱۲۳] ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۱.
برخی هم بر این باورند که کوهی به این نام اصلاً در مدینه وجود ندارد و جبل ثور همان کوهی است که در نزدیکی مکه قرار دارد.
[۱۲۴] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸۳۵۰.    
[۱۲۵] عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸، پانویس ۳.    
این کوه که از نزدیک مکه، دیده می‌شود
[۱۲۶] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۵۷.
دارای رگه‌هایی از معدن طلاست.
[۱۲۷] ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.

کوه ثور که از زمان اقامت سه روزه پیامبر اکرم در آن نزد مسلمانان مبارک شمرده می‌شود،
[۱۲۸] محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۴۸، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.
[۱۲۹] محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۳، جزء ۲.
[۱۳۰] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۵۷.
همواره محل زیارت حاجیان بوده است.
[۱۳۱] ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
[۱۳۲] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۴۹.


(۱) قرآن.
(۲) تاریخ معالم المدینة قدیما و حدیثا، احمد یاسین، به کوشش امین کردی، عربستان، دار العلم، ۱۴۱۲ق.
(۳) التعریف بما آنست الهجره، محمد المطری (م. ۷۴۱ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
(۴) صحیح البخاری، البخاری (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
(۵) صحیح مسلم، مسلم (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر.
(۶) فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه.
(۷) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ق.)، بیروت، دار العلم.
(۸) معالم المدینة المنوره، عبدالعزیز کعکی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق.
(۹) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۱۰) معجم ما استعجم، عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۱۰) النهایه، مبارک ابن اثیر (م. ۶۰۶ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
(۱۱) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۹۸۶.
(۱۲) ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره (۱۹۸۲).
(۱۳) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (لیدن).
(۱۴) ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل.
(۱۵) مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاهره ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
(۱۶) ابن کثیر، السیرة النبویة، چاپ مصطفی عبدالواحد، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۴ـ ۱۹۶۶، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۱۷) محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الاثار، چاپ رشدی.
(۱۸) صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
(۱۹) احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، چاپ.
(۲۰) حافظ غلام مصطفی، بنارس ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۲۱) محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۲۲) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۳) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم.
(۲۴) ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، قاهره ۱۳۶۴ـ۱۳۷۱/ ۱۹۴۵ـ۱۹۵۱.
(۲۵) عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۶) محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار.
(۲۷) فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
(۲۸) صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة»، در موسوعة العتبات المقدسة.
(۲۹) قسم مکة المکرمة، ج۱، ألفها جعفر خلیلی، بغداد: دارالتعارف، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۳۰) ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).
(۳۱) عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰.
(۳۲) عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰، چاپ افست ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
(۳۳) طبری، جامع.
(۳۴) عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، (فاس) ۱۳۱۶، چاپ افست رباط ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۳۵) محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۳۶) احمدبن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴.
(۳۷) محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۳۸) مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۹) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹، ذیل «مکة المکرمة».
(۴۰) محمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی تا).
(۴۱) محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، در اخبار مکة المشرفة، ج۳، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن ۱۸۵۷، چاپ افست بیروت ۱۹۶۴.
(۴۲) وفاء الوفاء، السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
(۴۳) یاقوت حموی.

۱. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الاثار، ج۲، ص۲۹۴.
۲. ↑ محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار، ج۱، ص۱۵۱.    
۳. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.
۴. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۵۷.
۵. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
۶. ↑ التاریخ القویم، ج۲، ص۳۸۴.
۷. ↑ مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
۸. ↑ عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام،ج ۴، ص ۱۸۲ـ۱۸۳.
۹. ↑ ابن کثیر، السیرة النبویة، ج۲، ص۲۳۹.    
۱۰. ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۸۶-۸۷.    
۱۱. ↑ تاریخ الخمیس، ج۱، ص۳۲۴.    
۱۲. ↑ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۲۰۱.    
۱۳. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۱۶۷.    
۱۴. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸.    
۱۵. ↑ معجم البلدان، یاقوت حموی، ج۲، ص۸۷، ذیل مادّه ثور.    
۱۶. ↑ یاقوت حموی، ج۲، ص۸۶، ذیل مادّه ثور.    
۱۷. ↑ احمدبن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، ج۱، ص۱۸۸.
۱۸. ↑ رحلة ابن جبیر، ص۸۳.    
۱۹. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
۲۰. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
۲۱. ↑ احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، ج۱، ص۲۱۲.
۲۲. ↑ معجم المعالم الجغرافیه، ص۷۲.    
۲۳. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.
۲۴. ↑ خزانة التواریخ النجدیه، ج۹، ص۲۱۸.
۲۵. ↑ توبه/سوره۹، آیه۴۰.    
۲۶. ↑ محمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، ذیل همین آیه، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق التأویل.
۲۷. ↑ الطبقات، ج۱، ص۱۷۷.    
۲۸. ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۰۷.
۲۹. ↑ امتاع الاسماع، ج۱، ص۵۸.    
۳۰. ↑ اخبار مکه، ج۴، ص۸۰.
۳۱. ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص۹۶.
۳۲. ↑ توبه/سوره۹، آیه۴۰.    
۳۳. ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۶، ص۱۸۴.    
۳۴. ↑ امتاع الاسماع، ج۱، ص۵۸.    
۳۵. ↑ الجامع اللطیف، ص۳۰۱.
۳۶. ↑ التاریخ القویم، ج۱، ص۳۹۲.
۳۷. ↑ اخبار مکه، ج۴، ص۸۲.
۳۸. ↑ اثارة الترغیب، ج۲، ص۳۱۱.
۳۹. ↑ بهجة النفوس، ج۱، ص۳۳۶.
۴۰. ↑ الجامع اللطیف، ص۳۰۰.
۴۱. ↑ تحصیل المرام، ج۱، ص۵۱۱-۵۱۲.
۴۲. ↑ موسوعة مرآة الحرمین، ج۲، ص۹۱۲.
۴۳. ↑ مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱.
۴۴. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
۴۵. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹.    
۴۶. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
۴۷. ↑ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۰.
۴۸. ↑ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۲۸.
۴۹. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱.
۵۰. ↑ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۸۴، جزء ۲.
۵۱. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹.    
۵۲. ↑ عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۲ـ۱۰۳.
۵۳. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱.
۵۴. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
۵۵. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۳، ص۶۰۳، ذیل «مکة المکرمة».
۵۶. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۴.    
۵۷. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۰.    
۵۸. ↑ احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، ج۱، ص۲۱۳.
۵۹. ↑ عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳.
۶۰. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۲.
۶۱. ↑ عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۲.
۶۲. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
۶۳. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
۶۴. ↑ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۳، جزء ۲.
۶۵. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.
۶۶. ↑ التاریخ القویم، ج۲، ص۳۹۴.
۶۷. ↑ افادة الانام، ج۲، ص۱۸.
۶۸. ↑ رحلة ابن جبیر، ص۱۲۴-۱۲۵.    
۶۹. ↑ الرحلة الورثیلانیه، ج۲، ص۴۷۵.
۷۰. ↑ الجامع اللطیف، ص۳۰۰.
۷۱. ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۲۸۰-۲۸۱.
۷۲. ↑ اتحاف الوری، ج۳، ص۴۰۹.
۷۳. ↑ العقد الثمین، ج۳، ص۲۵۵.
۷۴. ↑ اتحاف الوری، ج۳، ص۴۵۸-۴۵۹.
۷۵. ↑ سفرنامه مکه، ص۱۲۷-۱۲۸.
۷۶. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
۷۷. ↑ عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳.
۷۸. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۲۴ـ۱۲۵.
۷۹. ↑ عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳، (فاس) ۱۳۱۶، چاپ افست رباط ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۸۰. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۹۰.
۸۱. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۵۴.
۸۲. ↑ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۴، جزء ۲.
۸۳. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
۸۴. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۳۹.    
۸۵. ↑ صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة»، ج۱، ص۱۱۷، در موسوعة العتبات المقدسة.
۸۶. ↑ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۰.
۸۷. ↑ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۵۰ـ ۴۵۱، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.
۸۸. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۴.    
۸۹. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
۹۰. ↑ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۵۱، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.
۹۱. ↑ احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام، ج۱، ص۲۱۳.
۹۲. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۲۷.
۹۳. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۴۹ـ۴۵۰.
۹۴. ↑ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۰.
۹۵. ↑ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۵، جزء ۲.
۹۶. ↑ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۳۱، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۹۷. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۲.
۹۸. ↑ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۳۱.
۹۹. ↑ التاریخ القویم، ج۲، ص۳۹۵.
۱۰۰. ↑ مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۱-۶۲.
۱۰۱. ↑ آثار اسلامی، ص۱۶۰.
۱۰۲. ↑ اخبار مکه، ج۴، ص۲۰۳.
۱۰۳. ↑ اثارة الترغیب، ج۱، ص۲۳۶.
۱۰۴. ↑ اخبار مکه، ج۴، ص۳۵.
۱۰۵. ↑ ادعیه و آداب مکه مکرمه، ص۲۰۴-۲۰۵.
۱۰۶. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۴۰.
۱۰۷. ↑ عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة (ماءالموائد)، ج۲، ص۱۰۳.
۱۰۸. ↑ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۱۳۱.
۱۰۹. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۱، ص۱۵۴، قسم ۱.
۱۱۰. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
۱۱۱. ↑ ابن کثیر، السیرة النبویة، ج۲، ص۲۳۹۲۴۱.    
۱۱۲. ↑ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۴۸ـ۴۴۹، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.
۱۱۳. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۴ ۹۵.    
۱۱۴. ↑ صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة»، ج۱، ص۱۱۸، در موسوعة العتبات المقدسة.
۱۱۵. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الاثار، ج۲، ص۲۸۸.
۱۱۶. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۴۸.
۱۱۷. ↑ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۲۹۹.
۱۱۸. ↑ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۴۷ـ ۴۴۸، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.
۱۱۹. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸.    
۱۲۰. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۵۰.    
۱۲۱. ↑ یاقوت حموی، ذیل مادّه ثور.
۱۲۲. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۵۰.
۱۲۳. ↑ ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل، ج۱، ص۳۰۱.
۱۲۴. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸۳۵۰.    
۱۲۵. ↑ عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم، ج۱، ص۳۴۸، پانویس ۳.    
۱۲۶. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۵۷.
۱۲۷. ↑ ابراهیم رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۶۳.
۱۲۸. ↑ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت اللّه الحرام، ج۱، ص۴۴۸، در اخبار مکة المشرفة، ج۳.
۱۲۹. ↑ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت اللّه الکریم، ج۱، ص۳۹۳، جزء ۲.
۱۳۰. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة (۱۲) الاثریة، ج۱، ص۵۷.
۱۳۱. ↑ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۹۳.    
۱۳۲. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام، ج۱، ص۴۴۹.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کوه ثور مکه»، شماره۴۲۸۵.    
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «ثور».    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
جعبه ابزار