کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهایی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیات، اشعار، و آثار فارسی
شیخ بهایی ، به زبان فارسی، جامع مسائلی از قبیل: مثنویات، قصاید، مخمس، مستزاد، رباعیات موش و گربه از شیخ بهایی، البته این موارد شامل تمام اشعار وی نمی‌باشد. گرد آوری و ویرایش کتاب توسط آقای علی اعرابی صورت پذیرفته است.
فهرستی از مطالب کتاب با شرح احوال شیخ بهایی با عناوینی چون نام و
نسب ، محل و تاریخ تولد و وفات، دوران جوانی و تحصیلات، اساتید، سیر و سیاحت، و همچنین افکار و عقایدی که به وی از
سنی شافعی و
شیعه اثنی عشری منتسب است، و میزان دانش ایشان و آثاری که از وی به جای مانده است، آغاز می‌گردد.
اشعار و مطالب شیخ به
زبان فارسی است اما با عربی ممزوج گردیده، اکثر عناوین و سر فصلهای کتاب خود را به عربی نام گذاری کرده است.
اشعار فارسی بهائی عمدتا شامل
مثنویات ،
غزلیات و
رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به
ابو سعید ابوالخیر و
خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار بهائی میل شدید به
زهد و
تصوف و
عرفان است. «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز» ازمثنویات معروف شیخ می‌باشد. این مثنوی ملمع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده و بهائی در آن ابیاتی از مثنوی را تضمین کرده است. این مثنوی به طور پراکنده در کشکول نیز نقل شده وگردآورندگان دیوان فارسی، ظاهرا به علت عدم مراجعه دقیق به کشکول، متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده‌اند.
نان و حلوا مجموعه‌ای از مثنوی وی می‌باشد که در ۲۲ فصل و حکایت، مرتب گردیده است. مطالب این باب چنانچه خود، ابتدای آن، در دو
بیت آورده‌اند این گونه است:
هرچه غیراز دوست باشد‌ای پسر نان و حلوا نام کردم سر به سر
گر همی خواهی که باشی تازه جان رو کتاب نان و حلوا را بخوان
اکثر اشعار این باب با این جمله آغاز می‌گردد، یا لااقل در متن آن این جمله گنجانده شده است: نان و حلوا چیست؟
حکایات و فصولی که در این باب عنوان شده، شامل حکایاتی از بعضی لیالی، در تاسف و ندامت بر صرف عمر در آنچه که در قیامت منفعتی ایجاد نمی‌کند، تاویل قول
پیامبر که فرمودند «سور المومن شفاء»، تاویل فرموده ی نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، «حب الوطن من الایمان»، همچنین در بعضی از صفات رذیله‌ای چون
ریا و اظهار فضل و
علم ... و صفات پسندیده و دیگر مسائل اخلاقی می‌باشد.
«شیر و شکر» باب بعدی است که با این دو بیت آغاز گردیده است:
این ذر رفیع همایون فر وین نظم بدیع بلند اختر
آن را برخوان و به نوای حزین وز قله ی عرش بشنو تحسین
شامل ۷ مثنوی، و در موضوعاتی بدین شرح است: مناجات و التجاء به قاضی الحاجات، نصیحت
نفس اماره و بر حذر داشتن آن از دنیای غداره، ذم کسانی که عمر خویش را صرف علوم رسمی مجازی کرده‌اند، علمی که در
معاد نافع است، مناجات و شوق به همنشینی اصحاب حال و ارباب کمال و
توبه از خطایا.
باب بعدی، نان و پنیر است که با این بیت آغاز شده:
تا به دل فائز شود از فیض پیر مر گرسنه آنچه از نان و پنیر
دارای ۱۳ مثنوی، و در ذم منتقدین به
حکمت ،
عقل ، اختلاف عقول،
فطرت ،
تمثیل ، تحقیق،
تکلیف ،
شوق ، ماهیت ذوات، هم جنس بودن ذات با صفات و شعری در مناجات، می‌باشد.
باب بعدی اشعار پراکنده شامل: مثنویان- قصاید- مخمس- مستزاد می‌باشد.
مجموعه غزلیات شیخ، در ۱۴ غزل و با تک بیتی زیر آغاز می‌گردد:
سنگی که سجده گاه
نماز ریای ماست ترسم که در ترازوی اعمال ما نهاد
این غزلیات با عناوینی چون ملمع، درس عشق، بزم عشق، زهد ریایی، راه عشق، ره سلامت، لقای دیدار، گله زمانه، غمزه ی خون ریز، ذوق دیدار، پای امید، شراب روحانی و عندلیب عالم قدس، مطرح گردیده است.
رباعیات شیخ، حدود ۸۰ رباعی در موضوعات مختلف است. ابتدای آن با این رباعی است:
از دام دفینه خوب جستیم آخر بر دامن فقر خود نشستیم آخر
مردانه گذشتیم ز آداب و رسوم این کنده ز پای خود شکستیم آخر
رموز اسم اعظم مثنوی بلندی است که شیخ طی آن به صاحبان و ملازمان طریقت، راه و روش رسیدن به رمز اسم اعظم الهی را می‌نمایاند.
قسمت پایانی، موش و گربه است که بیشتر حجم کلیات را اشغال نموده، داستانی از زبان موش و گربه، در واقع مکالمات دو انسانی است که هر کدام با استدلال و برهان و استناد به
آیات و
روایات ، بر یکدیگر به مانند موش و گربه، که یکی به فکر به چنگ در آوردن دیگری و یکی با حیله به فکر فرار از دست اوست، به دنبال راه سعادت و رسیدن به هدف خویش میباشند. تا اینکه گربه بعد از نقل حکایات و استدلال، ناگاه موش را می‌خورد و روانه منزل خویش می‌گردد.
شیخ، با موش و گربه در واقع صفات انسانی را در این قالب پیاده کرده تا در لابه لای سخنان و احتجاجاتی که رد و بدل می‌گردد، مطالب و حکایات خویش را بیان دارد و مورد پند و اندرز واقع گردد.
در کشاکش جنگهای قلمی که میان صوفیان و فقیهان در
قرن ۱۱ جریان داشته دولت صفوی و علمای درباری برضد صوفیان بودند و شیح که سمت رسمی درباری داشت نان و حلوا را در دفاع از سنت گرائی و بر ضد عرفان و اشراق حاد صوفیان، نظم کرده است.
لذا ملا رفیع بان و پنیر را در جواب بهائی و دفاع از عرفان حاد سرود و در مقدمه ی نثری که برای آن نوشته جریان را شرح داده است.
۱. برگرفته از متن کتاب.
۲. الذریعه، جلد۴، ص۱۵۰.
۳. مقاله علینقی منزوی به نام پند اهل دانش و تقوی موش و گربه.
نرم افزار شیخ بهایی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
