کتاب الأزمنة و الأمکنة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب الازمنة و الامکنة در موضوع
نجوم و توسط ابو علی احمد بن محمد بن الحسن
المرزوقی الاصفهانی به
زبان عربی نگارش یافته است.
«کتاب الازمنة و الامکنة»، تالیف ابو علی، احمد بن محمد بن حسن، ملقب به
مرزوقی اصفهانی (متوفی ۴۲۱ ق)،
ادیب و نویسنده بزرگ نیمه
دوم قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است. این کتاب، در باره
طبیعت و حرکت
ستارگان و نامهای آنها و نیز قوانین حاکم بر آنها و... بحث می‌کند.
کتاب، دارای دو جزء و ۶۳ باب است که ۲۰ باب آن، در جزء اول و باقی ابواب، در جزء دوم آمده است. ابواب کتاب مجموعا مشتمل بر نود و چند فصل است. این ابواب و فصول، طبق حروف ابجد مرتب شده‌اند.
ابو علی احمد بن محمد بن الحسن المرزوقی الاصفهانی (- ۴۲۱ ق) اهل
اصفهان بود. او دارای
هوش و استعدادی عالی و صاحب تصانیف نیکو و اهل
استدلال و
برهان به شمار می‌آمد. وی کتاب
سیبویه را نزد
ابو علی فارسی قرائت کرد و زمانی که خود از سران
دانش و
فن بود نزد ابو علی به شاگردی نشست.
صاحب بن عباد می‌گوید: از اصفهان سه نفر در علم کامیاب شدند:
حائک و
حلاج و
اسکاف و حائک همان
مرزوقی است و... وی معلم اولاد
آل بویه در اصفهان بود، زمانی که صاحب بر او وارد شد وی به احترام او برنخاست از این رو وقتی صاحب به مقام
وزارت رسید بر مرزوقی جفا روا داشت.
آثاری که از وی به جامانده طبق گفته
یاقوت عبارتند از: کتاب
شرح الحماسة، کتاب
شرح المفضلیات، کتاب
شرح الفصیح، کتاب
شرح اشعار هذیل، کتاب الازمنة و الامکنة، کتاب
شرح الموجز، کتاب
شرح النحو.
«الازمنة و الامکنة» شامل موضوعات مهمی است که در
گذشته و
حال در شناخت علوم مورد توجه بوده و هست. این کتاب درباره طبیعت و
حرکت ستارگان و نامهای آنها و نیز قوانین حاکم بر آنها و... بحث می‌کند.
علم نجوم به جهت اهمیتی که این دانش در زندگی آنها داشته و دارد از دیر باز مورد توجه انسانها بوده است چرا که بوسیله این علم آگاهی به اوضاع
جو و نیز
هدایت به وسیله ستارگان و شناخت
زمان و اقسام آن و نیز گستره ارتباط بین زمان و
مکان و اهمیت این رابطه حاصل می‌شود.
این کتاب مشتمل بر ابواب و فصولی است که مطالب کتاب را در بر می‌گیرد و طبق حروف ابجد مرتب گشته است. مؤلف در ابتدا به
آیاتی از
قرآن کریم اشاره می‌کند که در آنها
خداوند نسبت به نعمتهایی که به بندگان خویش ارزانی داشته است، تذکر می‌دهد.
سپس به ذکر اسامی زمان و مکان و اینکه چه وقت ظرف خوانده می‌شوند
و نیز گفتار
نحویین که زمان را ظرف افعال می‌دانند، پرداخته است. شروع زمان، اقسام زمان، شروع
سال طبق همه
مذاهب، یاد کرد
انواء و منازل
قمر،
تعریف سال
عرب،
فارس و
روم و اوقات
فصل های سال، تعیین اوقات
تهجد که خداوند در قرآن کریم یاد آور شده
و یا در کلام
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
صحابه آمده است،
اعیاد،
ماه‌های حرام،
ایام معلومات و
ایام معدودات،
صلاة وسطی،
لفظ امس،
غد،
حول،
سنه،
عام و... ، اسامی
دهر، اسامی
آسمان و ستارگان و
فلک و
برج‌ها و
خورشید و ماه و
هلال و غیره از دیگر مطالب مندرج در این کتاب می‌باشد.
سرآغاز کتاب، خطبه‌ای است ادبی و نسبتا سنگین و موزون، در
ستایش خدا به پاس انشاء و ابداع ملت‌ها و دولت‌ها و
آفرینش افلاک و بروج و منازل النیرین (ماه و خورشید) و پوشش
شب و روز به وسیله یک دیگر و... آن گاه در
نعت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و صحابه و تجلیل از استادی به نام
ابو علی اسماعیل بن احمد، سپس در ذکر اسامی زمان و مکان و اینکه چه وقت ظرف خوانده می‌شوند و در ذکر گفتار نحویین که زمان را ظرف افعال می‌دانند.
علم نجوم، به جهت اهمیتی که در زندگی
بشر داشته، از دیرباز مورد توجه انسانها بوده است، چرا که به وسیله این علم، آگاهی به اوضاع جو و نیز هدایت به وسیله ستارگان و شناخت زمان و اقسام آن و نیز گستره ارتباط بین زمان و مکان و اهمیت این رابطه حاصل می‌شود. نویسنده، با این توجه، دست به نگارش کتابی در این موضوع خاص زده است که پاره‌ای از عناوین آن به شرح ذیل است:
شب و روز،
بروج فلکی و تقسیمات آن، اهتدا و استدلال به
نجوم، ماه و
خورشید و منازل هر یک، ستارگان و
کواکب و تصویر مآخذ هر کدام، ظروف زمان و مکان و معتقدات
عرب در این باره، فصول اربعه و تحدید سال و فصل و ماه در بین اقوام ایرانی و رومی و عرب، تعیین اوقات تهجد که در قرآن کریم یادآوری شده و یا در کلام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، اقسام و خواص
ریاح اربعه، اسامی و صفات
باران،
سحاب،
رعد و برق،
صاعقه،
رنگین کمان، اعیاد و
ماه‌های حرام، اسامی ایام با توجه به اختلاف لغات و جنبه‌های
سماعی یا
قیاسی و اشتقاقی آن، اوقات شب و روز و آنچه بدان مربوط می‌شود،
کواکب یمانی و
شامی و تمیز آنها از یک دیگر، اوقات سرد و گرم، وصف ایام و لیالی، خشک سالی‌ها و سال‌های پرباران، اسامی ستارگان و فلک و برج‌ها و خورشید و ماه، اسماء هلال و رؤیت آن از اول تا آخر ماه، ذکر
سراب و وصف
سحاب،
فجر و
شفق و زوال آنها، معرفت استدلال به کواکب و تشخیص
قبله،
اسواق معروف عرب، ذکر تاریخ و ابتداء بدان و نیاز عرب به ضبط حوادث، معرفت ایام عرب در
دوره جاهلی، ذکر ایام محموده و...
در پایان کتاب عبارت: «فرغت منه ضحوة یوم الخمیس ثالث عشر جمادی الاخرة سنة ثلاث و خمسین و اربع مائة...» به چشم می‌خورد. این عبارت، بدون شک مربوط به ناسخ کتاب و اشاره به تاریخ فراغت از استنساخ آن است، ولی ناشر و مصحح بدون توجه به تاریخ
وفات مرزوقی در ۴۲۱ ق، سال ۴۵۳ ق را تاریخ تالیف این کتاب پنداشته‌اند. در آخر کتاب هم چنین تقریظی است از ناشر که چندان ارتباطی به معرفی کتاب و نویسنده آن ندارد.
مرزوقی، مطالب مهمی را در کتاب خود ذکر کرده که از آن جمله اصل دلیل بر انکار وجود زمان است که نخستین بار
ارسطو در
فیزیک خود به عنوان یک مشکل در باب
وجود زمان مطرح کرده است. وی، می‌نویسد: «بعضی از
متکلمان گفته‌اند: زمان، تقدیر بعضی حوادث به بعضی دیگر است و لازم است وقت و موقت هر دو
حادث باشند، زیرا اعتبارشان به حدوث است، لذا توقیت با قدیم تعالی صحیح نیست...».
از بررسی تحقیقی در باره مطالب کتاب و با توجه به عنوانی که مرزوقی برای این تالیف خود برگزیده است، چنین نتیجه می‌گیریم که این اثر، نخستین کتابی است که در این فنون به
زبان عربی تالیف گردیده است، چرا که پس از کتاب «
الانواء»
ابن قتیبه دینوری که محدود به برخی از مطالب کتاب «الازمنة و الامکنة» می‌باشد و یا «
مروج الذهب» اثر پرارزش
مسعودی، مورخ و جغرافی دان بزرگ اسلامی که پیش از ورود به مطالب تاریخی از مسائل نجومی و مطالب جغرافیایی به تفصیل یاد کرده است یا بسیاری از کتب عام در
ادب عربی نظیر: «
الحیوان»
جاحظ، «کامل» مبرد، «
عیون الاخبار» ابن قتیبه دینوری، «
العقد الفرید»
ابن عبد ربه که گه گاه به ذکر مطالبی در این زمینه‌ها پرداخته، «الازمنة و الامکنة» اولین کتابی است که موضوع اصلی آن را مباحث مذکور تشکیل می‌دهد.
البته نباید فراموش کرد که این کتاب، بیشتر جنبه ی روایی دارد و مطالب آن با
استشهاد به
آیات قرآنی و
احادیث نبوی و
اخبار و
روایات منقول از
صحابه و
مفسرین صدر اسلام به ویژه
ابن عباس و بزرگان ادب عربی و
نحویون، خاصه
سیبویه و
شعرای دوره جاهلی و
اسلامی تدوین یافته است.
بخش عمده مطالب کتاب، به شرح جنبه‌های لغوی و صرف و اشتقاق لغات و مسائل نحوی عبارات اختصاص دارد و از این بابت از ارزش فوق العاده‌ای برخوردار است. در تطبیق ماه‌های عربی و فارسی و گاه شماری ایرانیان و وارد ساختن واژه‌ها و مصطلحات فارسی در کنار معادلات عربی آنها نیز حائز اهمیت است. علاوه بر این، امتیاز چشم گیر کتاب به غنای واژه‌ها و مصطلحات و تعبیرات زمانی و مکانی و مفردات و جملات مستعمل در این باره می‌باشد و ارزش آن را دارد که به عنوان منبع و ماخذی مهم و معتبر در تهیه و تدوین فرهنگ نامهای در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد.
گذشته از اینها، کتاب، از نظر
تفسیر آیات قرآنی در مسائل مربوط به زمان و مکان از منابع مهم تفسیری است. ارزش ادبی کتاب، به خصوص در نقل اشعار موضوعی و ذکر
شعرا حائز اهمیت است. سبک نگارش و انشاء متن کتاب به مراتب ساده تر از مقدمه و از هر گونه تکلف و عبارت پردازی و پیرایه سازی عاری می‌باشد. امتیاز دیگر کتاب، شرح و تفسیر کاملی است که در توضیح اشعار و عبارات و مطالب مشکل دارد. این روش، تشابه کامل به سبک نویسنده در شرح «
دیوان حماسه» دارد و نمودار تسلط کامل وی بر فهم معضلات
نظم و
نثر عربی می‌باشد.
نسخه اصلی چاپ حیدر آباد دکن در ۲ جزء. سال ۱۳۳۲ هجری. نسخه موجود در برنامه که توسط خلیل المنصور تحقیق گشته و آیات آن استخراج شده است از سوی دارا الکتب العلمیة،
بیروت در سال ۱۴۱۷ به چاپ رسیده است.
نسخه موجود در برنامه، توسط خلیل المنصور تحقیق شده است. فهرست مطالب کتاب، در انتهای اثر آمده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
