پیشینه نگارش در اسباب نزول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در موضوع اسباب نزول نگاشته‌های فراوانی به‌صورت مستقل یا در ضمن کتب
علوم قرآنی به ما رسیده است.
معروف است که نخستین
اثر در این زمینه از علی بن مدینی (م.۲۳۴
ق.)
شیخ بخاری بوده و مشهورترین کتاب از علی بن احمد واحدی نیشابوری (م.۴۶۸
ق.) است؛
اما
ابن‌ندیم در فهرست خود از دو کتاب دیگر پیش از این دو خبر داده که درباره
نزول قرآن تألیف شده است: یکی کتاب نزول‌القرآن
ابن‌عباس به
روایت عکرمه بربری (م.۱۰۴
ق.) و دیگری نزول القرآن حسن بن ابی‌الحسن یسار بصری (م.۱۱۰
ق.).
مهم‌ترین کتاب‌هایی که پس از علی بن مدینی تألیف شده از این قرار است:
۱. اسباب النزول تألیف عبدالرحمن بن محمد معروف به مطرف اندلسی (م.۴۰۲
ق.)؛ از این کتاب با عنوان القصص والاسباب التی نزل من اجلها القرآن نیز یاد‌شده
و ترجمه فارسی آن از ابونصر سیف‌الدین احمد اسبر تکینی است؛
۲. الشمول فی اسباب‌النزول از احمد بن عمر قطیعی (م.۵۶۳
ق.)؛
۳. اسباب‌النزول از محمد بن اسعد قرافی (م.۵۶۷
ق.)؛
۴. اسباب النزول از قطب الدین راوندی (م.۵۷۳
ق.)؛
۵.الاسباب والنزول علی مذهب آل‌الرسول از ابوجعفر محمد بن علی بن شهرآشوب (م.۵۸۸
ق.)؛
۶.اسباب النزول از
ابن‌جوزی (م.۵۹۷
ق.)؛
۷. یتیمة الدرر فی النزول و آیات‌السور از ابوعبدالله موصلی (م.۶۵۶ق.)؛
۸.التبیان فی نزول‌القرآن از تقی‌الدین احمد معروف به
ابن‌تیمیه (م.۷۲۸
ق.). این کتاب با‌عنوان العلم باسباب النزول به چاپ رسیده است؛
۹.اسباب‌النزول از برهان الدین جعبری (م.
۷۳۲
ق.)؛
۱۰. اسباب النزول از
ابن‌حجر عسقلانی (م.۸۵۲
ق.)
که با عنوان العجاب فی الاسباب به چاپ رسیده است؛
۱۱.مددالرحمن فی اسباب نزول القرآن، از زین‌الدین مقدسی معروف به خلیلی (م.۸۷۶
ق.)؛
۱۲.لباب النقول فی اسباب النزول از
جلال‌الدین سیوطی (م.۹۱۱
ق.).
پس از سیوطی نیز کتب متعدد دیگری نگاشته شد که بیش‌تر این کتاب‌ها از آنِ معاصران است. آنچه در این کتاب‌ها مورد توجه مؤلفان آن‌ها بوده گردآوری روایاتی است که بیان‌گر سبب نزول آیات قرآن است.
مرعشلی از چند کتاب دیگر اسباب نزولی نیز یاد‌کرده است که ارتباط آن با اسباب نزول برای ما روشن نیست.
علاوه بر کتاب‌های مستقلی که در باب اسباب نزول نگاشته شده، تفاسیر
قرآن نیز از همان آغاز با هر صبغه‌ای که داشته روایات اسباب نزول را در خود جای داده است. از میان تفاسیر روایی و غیر روایی قدیم و جدید بیش از همه
تفسیر روح‌المعانی ،
آلوسی بغدادی (م.۱۲۶۳ق.)
والجامع لأحکام القرآن ،
قرطبی (م.۶۷۱
ق.) به نقل روایات اسباب نزول پرداخته است؛ در‌حالی‌که شمار این روایات در روح‌المعانی نزدیک به ۷۰۰ روایت است، تعداد این روایات در تفاسیر نقلی مانند
جامع‌البیان طبری ، تفسیر القرآن العظیم
ابن‌کثیر ، و مانند
مجمع‌البیان طبرسی و
کشّاف زمخشری ، به ۳۰۰ روایت نمی‌رسد.
نخستین بار،
زرکشی در کتاب معروف خود
البرهان فی علوم القرآن شیوه بحث درباره اسباب نزول را تغییر داد و با تتبع در کتاب‌های پیشینیان مباحث نظری و مبانی این دانش را گرد آورد و همه مؤلفان پس از خود، در زمینه اسباب نزول را تحت تأثیر قرار داد. وی مباحث کتاب خود را در چند محور سامان داد که از مهم‌ترین آن‌ها اهمیت و
فایده اسباب نزول ، تکرار نزول آیات، عدم اختصاص حکم به مورد سبب نزول، الفاظ دال بر سبب نزول، خصوص سبب و عموم صیغه، تقدم نزول آیه بر حکم، تأویل در اسباب نزول و سرانجام، تقدم سیاق و مناسبت کلام بر سبب نزول یا برعکس می‌باشد. پس از زرکشی،
سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم‌القرآن همین شیوه را با اندکی نظم بهتر و اضافات پی گرفت. پژوهش‌گران پس از این دو نیز هرگز آن مباحث را از نظر دور نداشتند و تقریباً بحث تازه‌ای بر آن نیفزودند؛ اما در مثال‌ها و نمونه‌هایی که آورده شده گاه مناقشاتی صورت پذیرفته است.
دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله اسباب نزول.
