پیشینه اهل ذمه در اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اهل ذمه قبل از اسلام هم بود در این مقاله موقعیت در دوران اسلام بررسی می شود.
در دوران زندگی
پیامبر در
مکه ملاقاتها و گفت و گوهایی با
اهل کتاب گزارش شده،
ولی چون
اسلام نوپا بوده و حکومتی تشکیل نگردیده بود این ملاقاتها به قراردادی با
اهل کتاب نینجامید؛ اما پس از هجرت آن حضرت به
مدینه و تشکیل حکومت اسلامی و همجواری با برخی
اهل کتاب، از جمله
یهودیان بنی‌قریظه و
بنی‌نضیر و
بنی قینقاع، پیامبر با آنان عهدنامه‌هایی امضا کرد که نخستین منشور زندگی مسالمت‌آمیز میان پیروان ادیان الهی به شمار می‌رود. برخی بندهای این پیمان‌نامه‌ها بدین قرار است: یهودیان و
مسلمانان امت واحدی را تشکیل می‌دهند و هریک از آنان در
دین و عقاید خود آزاد هستند. یهودیان
حق ندارند دشمنان مسلمانان را با
زبان یا
دست یا دادن
سلاح آشکارا یا مخفیانه
یاری کنند و در غیر این صورت
جان و مال آنان
حرمت ندارد و مسلمانان می‌توانند زنان و فرزندان آنان را به
اسارت بگیرند. تا زمانی که مسلمانان در حال
جنگ باشند یهودیان در
هزینه این جنگها شریک‌اند.
اما پس از مدتی آنان
پیمان خود را شکسته، حتی برخی از آنان ضمن همکاری کردن با مشرکان، تصمیم گرفتند
پیامبر اسلام را به شهادت رسانند
که در پی نقض عهد از سوی یهودیان بنی‌نضیر قبل از واقعه اُحُد پیامبر
قلعه آنان را محاصره کرد و با قطع کردن نخلهایشان آن‌ها را به ترک سرزمین خود و خروج از مدینه و
جزیرة‌العرب وادار کرد. برخی آیات
سوره حشر ، در این باره نازل گردید؛ از جمله
آیات «هُوَ‌الَّذی اَخرَجَ الَّذینَ کَفَروا مِن
اَهلِ الکِتبِ مِن دیرِهِم لاِوَّلِ الحَشرِ ما ظَنَنتُم اَن یَخرُجوا وظَنّوا اَنَّهُم مانِعَتُهُم حُصونُهُم مِنَ اللّهِ... لَولا اَن کَتَبَ اللّهُ عَلَیهِمُ الجَلاءَ لَعَذَّبَهُم فِی الدُّنیا... ذلِکَ بِاَنَّهُم شاقُّوا اللّهَ و رَسولَهُ و مَن یُشاقِّ اللّهَ فَاِنَّ‌اللّهَ شَدیدُ العِقاب».
به نظر برخی مفسران بیرون راندن بنی‌نضیر نخستین اخراج دسته جمعی
اهل ذمّه از جزیرة‌العرب به شمار می‌رود.
البته برخی
محققان در
اهل ذمّه بودن اینان تردید کرده‌اند.
بنی‌قریظه گروه دیگر یهود نیز در سال پنجم
هجرت پیمان خود را شکستند.
در پی این نقض عهد
پیامبر پس از محاصره ۲۵ روزه سرزمین آنان مردانشان را کشت و زنانشان را
اسیر و اموال و سرزمین آنان را
تصرف کرد
:«و اَنزَلَ الَّذینَ ظهَروهُم مِن
اَهلِ الکِتبِ مِن صَیاصیهِم وقَذَفَ فی قُلوبِهِمُ الرُّعبَ فَریقًا تَقتُلونَ و تَأسِرونَ فَریقا واَورَثَکُم اَرضَهُم و دیرَهُم واَمولَهُم واَرضًا لَم تَطَوها و کانَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیء قَدیرا».
به نظر برخی آیات ۵۵ ۵۶
انفال ،
نیز درباره نقض عهد بنی‌قریظه نازل گردید
همچنین
قرآن در
آیه ۵۸ انفال،
به پیامبر اسلام
اجازه داده که
عهد خود را با عهدشکنان
نقض کند: «و اِمّا تَخافَنَّ مِن قَوم خِیانَةً فَانبِذ اِلَیهِم عَلی سَواء اِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الخائِنین». طبق روایاتِ
شأن نزول ،
آیه فوق در مورد نقض عهد یهود بنی‌قینقاع نازل شد
که در پی آن
پیامبر‌اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آنان را محاصره و پس از گرفتن اموالشان آنان را از
مدینه بیرون راند.
در
سال نهم هجری و با نزول آیه۲۹
توبه،
پیامبر مأمور گشت تا به آن دسته از
اهل کتاب که به
دین حق نگرویده بودند اعلام
جنگ کند، مگر این‌که
جزیه بپردازند و از
عناد و دشمنی با مسلمانان دست کشند: «قتِلُوا‌الَّذینَ لا یُؤمِنونَ بِاللّهِ ولا بِالیَومِ الأخِرِ ولا یُحَرِّمونَ ما حَرَّمَ اللّهُ ورَسولُهُ ولا یَدینونَ دینَ الحَقِّ مِنَ الَّذینَ اوتوا الکِتبَ حَتّی یُعطوا الجِزیَةَ عَن یَد وهُم صغِرون». به نظر برخی مؤلفان با نزول آیه فوق حکم گرفتن جزیه از
اهل ذمّه تشریع گردید.
پس از نزول این آیه، پیامبر نامه‌ای به مسیحیان نجران مبنی بر پذیرش
اسلام یا پرداخت جزیه به
حکومت اسلامی نوشت.
مسیحیان نجران پس از دریافت نامه به مدینه آمدند و پس از انجام مذاکراتی از پذیرش اسلام و
مباهله امتناع ورزیده، حاضر شدند به مسلمانان
جزیه بپردازند.
در پی پذیرش جزیه قراردادی میان پیامبر و مسیحیان نجران بسته شد و در این
قرارداد مسلمانان متعهد شدند از جان و مال و
معابد آنان محافظت کنند و آنان متعهد شدند که به مسلمانان جزیه بپردازند و در صورت بروز
جنگ از ناحیه
یمن مسلمانان را
یاری و نمایندگان پیامبر را پذیرایی کنند و از رباخواری امتناع ورزند.
به جز قراردادهای یاد شده از انعقاد پیمانهای دیگری نیز میان
رسول خدا و
اهل ذمّه سخن رفته است؛ از جمله قرارداد آن حضرت با «یوحنا‌بن روبه» رئیس مسیحیان ایلا
و نیز با
یهودیان سینا و موارد متعدد دیگر
که این قراردادها پس از رحلت آن حضرت مبنای
معامله و رفتار خلفا و مسلمانان با
اهل ذمّه قرار گرفت و بر پایه آن‌ها پیمانهای متعدد دیگری نیز با
اهل ذمّه بسته شد.
احکام
اهل الذمه؛ احکام الذمیین والمستأمنین فی‌دار الاسلام؛ احکام القرآن، جصاص؛ ارشاد الاذهان الی احکام الایمان؛ ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد؛ بحارالانوار؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ الیعقوبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه؛ تحریرالوسیله؛
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تذکرة الفقهاء؛ ترتیب کتاب العین؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب؛ التفسیر المنیر فی‌العقیدة و‌الشریعة و‌المنهج؛ تفسیر نمونه؛ جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جامع المقاصد فی شرح القواعد؛ جامع المدارک فی شرح المختصر النافع؛ الجزیة و احکامها فی الفقه الاسلامی؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ثعالبی؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الحاوی الکبیر؛
حقوق اقلیتها بر اساس قرارداد
ذمه؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ زبدة‌البیان فی براهین احکام القرآن؛ سنن ابی داود؛ السیرة‌النبویه، ابن‌هشام؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)؛ الطبقات الکبری؛ عیون الاثر فی فنون المغازی و‌الشمائل و السیر؛ فتح‌الباری شرح صحیح البخاری؛ فتح‌القدیر؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ الفقه؛ الفقه الاسلامی و ادلته؛ فقه‌القرآن، راوندی؛ الکافی؛ کتاب الخراج؛ کتاب الخلاف؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و‌الافعال؛ لغت نامه؛ المباهله؛ المبسوط، سرخسی؛ المبسوط فی فقه الامامیه، طوسی؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مختلف‌الشیعة فی احکام الشریعه؛ مسالک‌الافهام الی آیات الاحکام؛ مستدرک الوسائل؛ مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه؛ معجم مقاییس اللغه؛ المغنی و‌الشرح الکبیر؛ مکاتیب الرسول؛ منتهی المطلب فی
تحقیق المذهب؛ من لا یحضره الفقیه؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، سبزواری؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نهج‌البلاغه.
دائرة المعارف قرآن کریم جلد پنجم، برگرفته از مقاله«اهل ذمه قرآن» شماره۵.
