واژه‌شناسی تاریخ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ در
لغت به معنای تعیین
زمان روی‌دادهاست.
این
واژه در
عربی و
فارسی و
ترکی با مفاهیم متعدد به کار می‌رود.
در
قرآن کریم و
احادیث واژه تاریخ به کار نرفته است.
اولین بار این کلمه در منابع
سده دوم دیده شده و از سده سوم به بعد کاربرد آن رایج گردیده است.
در باره
ریشه و اشتقاق واژه
تاریخ میان
لغویان عرب اختلاف نظر وجود دارد.
ابو سعید
عبدالملک بن قریب اَصمَعی (متوفی ۲۱۳) آن را واژه‌ای عربی دانسته و گفته است که
قیسی‌ها (یکی از
قبایل بزرگ عرب) مصدر آن را اَرَخ و
تمیمی‌ها (دیگر
قبیله بزرگ
عرب) وَرَخ می‌دانند،
اما أرخ رایج‌تر شده است.
جوهری (متوفی ۳۹۸ یا ۴۰۰) ریشه آن را اَرَخ/ اِرَخ (با فتح یا کسر همزه) به معنای
گوساله گاو وحشی ذکر کرده است (ذیل «أرخ»).
جوالیقی (متوفی ۵۳۹) بر آن است که این واژه ریشه عربی ندارد و
مسلمانان آن را از
اهل کتاب گرفته‌اند.
برخی، اصل واژه تاریخ را فارسی و برگرفته از «
ماه ـ
روز » می‌دانند که
معرّب آن مورِّخ شده است.
در درستی این مطلب تردید وجود دارد.
لغویان به این نتیجه رسیده‌اند که به احتمال قوی واژه تاریخ از ریشه اَرَخ یا وَرَخ سامی در
یمن است،
زیرا وَرَخ (جمع آن: أَوْرَخَم) در
سنگ‌نوشته‌هایی متعلق به پیش از
اسلام ــ که در جنوب
عربستان پیدا شده ــ به معنای
ماه قمری به کار رفته است.
روزنتال اشتقاق‌های گوناگونی برای این واژه آورده است: اَرْخُو در اکدی، یرْحْ در عبری، یرَحْ در آرامی، وَرْخ در اتیوپیایی و وْرْخ در عربی جنوبی (یمن).
وی احتمال می‌دهد که ریشه واژه تاریخ، توریخ (در سامی به معنای ماه) است و تاریخ از مُوَرَّخ یا مؤَرِّخ اشتقاق یافته است و اشتقاق‌های دیگر را نمی‌پذیرد.
(۱) ابوریحان بیرونی، آثارالباقیه.
(۲) موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمیّ علی حروف المعجم، چاپ احمدمحمد شاکر، (قاهره) ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
(۳) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
(۴) حمزة بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاة و السلام، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
(۵) سیدعبدالعزیز سالم، التاریخ و المؤرخون العرب، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۶) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۷) محمد بن یحیی صولی، ادب الکتّاب، چاپ محمد بهجة الاثری، قاهره ۱۳۴۱.
(۸) جواد علی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ۱۹۷۸.
(۹) قلقشندی.
(۱۰) شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورّخون، ج ۱، بیروت ۱۹۸۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «واژه‌شناسی تاریخ»، شماره۳۰۵۶.
