نسخ مفهوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نسخ
مفهوم به برداشتن
حکم شرعی برگرفته از
مفهوم یک دلیل
اطلاق می‌شود
و در
علم اصول فقه کاربرد دارد.
نسخ
مفهوم، به معنای
نسخ حکم مستفاد از
مفهوم کلام به وسیله
دلیل شرعی معتبر دیگر است.
در اصول، این بحث مطرح می‌شود که آیا نسخ
مفهوم جایز است
و آیا به وسیله
مفهوم می‌توان
منطوق یا
مفهومی را نسخ کرد یا نه. این بحث دو صورت دارد:نسخ به
مفهوم موافق ؛ نسخ به
مفهوم مخالف .
اگر
مفهوم موافق باشد،
و مفهوم و منطوق قابل نسخ باشند، نسخ به
مفهوم موافق جایز است
و در این مورد اختلافی نیست، اما اگر نسخ یکی بدون دیگری مورد نظر باشد، دراین صورت، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد:
۱. نسخ هر یک بدون دیگری جایز است، زیرا
مفهوم و منطوق دو نوع
دلالت متغایر بوده
و نسخ یکی بدون دیگری جایز می‌باشد؛(دیدگاه صاحب «جمع الجوامع»
و «مسلم الثبوت»
و «ابوالحسن اشعری»)
۲. نسخ هر یک بدون دیگری
جایز نیست، زیرا این دو دلالت، وابسته به هم
و متلازم می‌باشند، از این رو نسخ یکی از این دو مستلزم نسخ دیگری است؛(دیدگاه «بیضاوی»
و «شافعی»)
۳. نسخ
مفهوم موافق،
نسخ منطوق را طلب می‌کند، ولی نسخ
منطوق، به نسخ
مفهوم موافق نیاز ندارد، زیرا در صورت اول،
مفهوم لازم است
و رفع لازم، رفع ملزوم را طلب می‌کند؛(دیدگاه بیشتر علمای
اهل سنت ).
بسیاری از عالمان اهل سنت به
مفهوم موافق
و نسخ آن پرداخته‌اند، ولی به
نسخ مفهوم مخالف کمتر توجه کرده‌اند، گرچه در
مفهوم مخالف، بیشتر آن‌ها به ناسخ نبودن آن قائل هستند، زیرا
مفهوم، به دلیل ضعف آن نمی‌تواند با نص برابری نماید، اما «ابواسحاق شیرازی»، به جواز آن حکم داده است، زیرا معتقد است
مفهوم همانند
منطوق، از سنخ
دلالت است.
موارد نسخ، مضبوط است
و ثمره عملی بر این بحث مترتب نیست.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۸۴۰، برگرفته از مقاله «نسخ مفهوم».
