موسوعة الاستخبارات والأمن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پس از بر پایی
دولت جمهوری اسلامی ایران ، زمینه‌ای دست داد، تا روابط سیاسی، اجتماعی، اداری، اقتصادی و… رخ دهد که در مرحله عمل، نیاز شدیدی به شناخت دیدگاه
دین اسلام داشت.
راهبردهای بسیاری از موضوع‌های دیگر، همچون نظام‌دهی
لشکر و مسائل امنیتی اطلاعاتی که مورد نیاز
حکومت اسلامی است، روشن نیست و این هم، به خاطر شرایطی بود که بر فضای سیاسی اجتماعی کشور پیش از
انقلاب اسلامی حاکم بود که محققان و پژوهشگران و فقیهان، نیازی
حسّ نکرده بودند، تا رهنمودهای
اهل بیت را بنمایانند، بلکه به پاره‌ای از امور فردی و اجتماعی می‌پرداختند که پیوندی با مسائل حکومتی و سیاسی نداشت. اکنون، در مقام عمل، دولت اسلامی با دشواری‌هایی رو به روست که ریشه در ناآگاهی از دیدگاه‌های اسلامی در این باب است. البته کسانی که می‌پندارند این دشواری‌ها و گرفتاری‌ها، به سبب نبود رهنمودهای سیاسی، اقتصادی و… در
اسلام است، در کمند پندار گرفتار آمده‌اند و به بی راهه می‌روند؛ زیرا همان گونه که بیان شد، علت نپرداختن به این مسائل، مورد نیاز نبودن آن‌ها، پیش از انقلاب بوده است.
ما بر این باوریم که اسلام، به تمامی امور انسانی، از جمله:
سیاست ، اجتماع،
جنگ و
دفاع و… پرداخته و برای همه آن‌ها، رهنمود داده است. از باب نمونه اگر به
سیره پیامبر (ص) و
علی (ع) و… در جنگ و دفاع و اداره جامعه، به دقت بنگریم، درخواهیم یافت که به مسائل اطلاعاتی و امنیتی، تا چه پایه اهمیت می‌داده‌اند. به این چنین مقوله‌هایی در حوزه اسلامی، پرداخته شده، از جمله در بین عالمان
اهل سنت ، ماوردی و ابویعلی، در نگاشته‌های خود: (احکام السلطانیه)، به روشن گری احکام حکومتی
اسلام ، پرداخته‌اند، ولی آن گونه که باید، نتوانسته‌اند محتوای زلال و روشنِ اسلام را در این عرصه‌ها بنمایانند؛ چرا که توجه بایسته به روایات باب نکرده‌اند و به ژرف کاوی نپرداخته‌اند و بیش‌تر، مسائلی را به میان کشیده‌اند که توجیه عملکرد سردمداران ستم است و انگاری نادرست از اسلام فرادید می‌نهد. از این روی، لازم است، به روشن‌گری دقیق این گونه مقوله پرداخته شود و از دیدگاه فقهی در مسائلی پژوهش و ژرف اندیشی کرد که امروزه، سخت بدان‌ها نیاز است و ماندگاری
نظام ، به آن‌ها بستگی دارد.
مقوله‌ای که این اثر ارزشمند روی آن انگشت و به بوته بررسی نهاده و خوب هم از عهده آن بر آمده مسأله مهم اطلاعات و
امنیت است. مسأله‌ای که تاکنون، با همه اهمیتی که دارد، توجه شایسته نشده است. تا آن‌جا که ما خبر داریم، به گونه فراگیر و همه سویه، به جمع‌آوری و ساماندهی پیام‌ها و سخنان آشکار و روشن
دین در این موضوع، پرداخته نشده، با این‌که در
قرآن کریم و روایات، نکته‌های درخور استفاده‌ای برای این مقوله وجود دارد. برای دست یابی به این مهم و ارائه دیدگاه‌ها و راهبردهای عملی، آشنایی محققان به چهارچوب‌های دینی آن، با بیان گسترده و فراگیر (موسوعة الاستخبارات والأمن)، سامان یافته است. طرح این تحقیق، پس از انقلاب اسلامی
ایران ، به کوشش
علامه سید جعفر مرتضی ریخته شده و روایاتی را ایشان برای این هدف گردآورده، لیکن کار بسیار، وی را از به انجام رساندن این کار سترگ باز می‌دارد از این روی، ادامه کار را به علی دعموش عاملی وا می‌گذارد. در این دائرة المعارف، آیات، روایات و نکته‌های تاریخی که مستقیم و یا غیر مستقیم می‌تواند در مباحث فقهی عملیات اطلاعاتی و امنیتی مورد استفاده قرار بگیرد، در سه مجلّد گردآوری شده است.
۱. بنای نویسنده، بیش‌تر بر گردآوری آیات و روایات در باب اطلاعات و عملیات بوده؛ از این روی، از
سند روایات، جمع بین احادیث و… که در آثار فقهی معمول است، سخنی به میان نیامده و یا اگر آمده، به گونه گذراست.
۲. روایات، تنها از کتاب‌های روایی
شیعه نقل نشده‌اند، بلکه از کتاب‌ها و منابع دیگر گروه‌ها و فرقه‌های اسلامی هم،
روایت نقل شده است.
۳. در نقل روایات، سند آن‌ها هم به دقت آورده شده است.
۴. کتاب، به بخش‌ها و باب‌های گوناگون تقسیم شده، در هر باب، ابتدا آیات، سپس روایات، یاد شده‌اند.
۵. نویسنده، گاه زیر عنوانِ (نظرة عامه) (نظریه کلی) شرحی درباره آیات و روایات آورده، ولی این روش را در همه جا پی نگرفته و نظر نهایی خود را از آیات و روایات، ارائه نداده است.
۶. در ترتیب روایات، آن‌ها که از جهت دلالت، بر عنوان باب، قوی‌تر بوده‌اند، پیش داشته است، خواه روایت از
پیامبر (ص) باشد، یا از امامان (ع) و چه روایت از طریق شیعه باشد، یا
اهل سنت .
۷. روایات، با شماره مسلسل و شماره هر باب یاد شده‌اند که شمار آن‌ها به ۱۰۸۵ روایت می‌رسد.
۸. پاره‌ای از آیات و روایات، تکرار شده‌اند؛ چرا که به معناها و جهت‌های گوناگون دلالت دارند. در موارد تکراری، تنها یک بار، متن با سند و منابع آورده شده و در دیگر موارد، تنها بخش مورد نیاز، یاد شده و در حاشیه به متن کامل، ارجاع داده شده است.
۹. بیش‌تر، برای یک روایت، چندین منبع یاد شده، سند روایت، برابر با نخستین اثری است که در پاورقی آمده است.
۱۰. در پایان هر جلد، نه فهرست زیر آمده که کمک شایانی برای بازیابی مطالب است:آیات، رجال سند، اعلام، اماکن، شهرها و بقاع، قبیله‌ها و جماعت‌ها، روزها، فرق و مذاهب و فهرست اجمالی و تفصیلی.
در جلد نخست، عنوان‌های کلی زیر دیده می‌شود:
۱. کارهای
حرام در ضمن امور اطلاعاتی و امنیتی.
۲. دلیل‌های تشکیل دستگاههای امنیتی.
۳. اطلاعات و
امنیت در نیروهای مسلح.
۴. اطلاعات از دشمن در
زمان جنگ .
۵. زمینه های اطلاعات لشکری.
۶. گونه اطلاعات لشکری.
۷. سازمان دهی اطلاعات لشکری.
۸. اطلاعات و امنیت خارجی.
۹. خبرگیری از کشورهای مخالف، از راههای قانونی.
۱۰.
ماهیت اطلاعات خوش آیند و مطلوب.
۱۱. عملیات ویژه.
درجلد دوم، عنوان‌های کلی زیر، به چشم می‌خورد:
۱. اطلاعات داخلی.
۲. اطلاعات از دشمن داخلی.
۳. اطلاعات از امور مردم.
۴. دستگاههای مراقبت اداری، لشکری و قضایی.
۵. اطلاعات، در اختیار ادارات، مسؤولان و کارگزاران.
۶. پژوهش در زمینه‌هایی که ناگزیر از پژوهش در آن‌ها هستیم.
۷. چگونگی
پژوهش .
۸. فشارهای در بین
تحقیق .
۹. امتحان در زمینه‌های گوناگون.
۱۰. راههای پنهان شدن.
۱۱. مخفی کاری.
۱۲. راههای مخفی سازی و دور کردن گمان‌ها.
۱۳. رهنمودها و آموزش‌ها.
در جلد سوم، این عنوان‌ها به بوته بررسی نهاده شده‌اند:
۱. مراحل، وسائل و شیوه‌های اطلاعاتی
۲. وسائل و منابع گردآوری
اطلاعات .
۳. چگونگی جمع آوری اطلاعات.
۴. عوامل کمک کننده در زمینه آشنایی.
۵. راههای انتقال اطلاعات.
۶. دسته‌بندی و
تحلیل اطلاعات.
۷. کار اطلاعاتی و تشکیلات اداری آن.
۸. نمونه‌هایی از برنامه‌ریزی و سازمان دهی.
۹. شرایط و ویژگی‌های دست اندرکاران اطلاعاتی.
۱۰. امنیت،
امنیت عمومی، اجرائیات امنیتی.
۱۱. مقاومت جاسوسان.
۱۲. نگهداری اسرار و اطلاعات.
۱۳. نمونه‌یی از مقاومت جاسوسی.
در پایان جلد سوم، فهرست ۳۶۸ کتاب، به عنوان منبع یاد شده است که نشان از گستردگی کار نویسنده محترم دارد.
برای آشنایی با شیوه کار نویسنده، فشرده‌ای از بخش نخست که بحثی است مهم و درخور توجه می‌آوریم:
هنگام برخورد با واژه (استخبارات) یا (عملیات اطلاعاتی) نخستین چیزی که به
ذهن می‌رسد، کارهای حرامی است که در کنار آن شاید انجام گیرد، چون خبرگیری، گمان بد، افشای
عیب‌ها و… در این بخش و زیر عنوان: (محرمات فی نطاق العمل الاستخباری والأمنی) به یکایک این کارهای
حرام ، پرداخته شده است. در ابتدا آیات و روایاتی که شاید گمان رود به حرام بودن کارهای جنبی اطلاعات و عملیات دلالت می‌کنند، آورده شده و در چند مورد، پس از نقل روایات، زیر عنوان (نظریه کلی) آیات و روایات مورد
تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و در این جاها، ثابت شده که این آیات و روایات، با عملیات اطلاعاتی در حکومت اسلامی، ناسازگاری ندارند.
یک آیه و ۳۲ روایت از منابع
شیعه و
سنّی در حرام بودن پژوهیدن و کاویدن در
عیب‌های دیگران آورده شده و به گونه زیر بررسی شده‌اند: از نظر
اسلام ، انسان‌ها حرمت و احترام ویژه‌ای دارند و کسی با خبرگیری و کاویدن و پژوهیدن در زندگی شخصی و
عیب‌های آنان، حق شکستن حرمت آنان و دست اندازی به
حریم آنان را ندارد، ولی دلیل‌ها، تمام گونه‌های خبرگیری و پژوهیدن را در بر نمی‌گیرند، بلکه اشاره به حرمت در موارد خاصی دارند.
الف. اسلام. کاویدن در
عیب‌ها، مسلمانان را در بر می‌گیرد، امّا کافران را در بر نمی‌گیرد:
(قذّموا المسلمین ولاتتبعوا عوراتهم) و (لاتتبعوا عثرات المسلمین) و (لاتغتابوا المسلمین ولاتتبعوا عوراتهم)
این روایات، روایات
مطلق را مقیّد می‌سازند.
ب.
ایمان به معنای اخصّ: پاره‌ای از اخبار، در بردارنده قید (مؤمن) و (برادر مؤمن) هستند که گروهی آن را به معنای
مذهب خاص می‌دانند. بنابراین، این پیام‌ها و سخنان روشن و آشکار، حرام خبرگیری از تمام مسلمانان نمی‌شود.
(من
تتّبع عثرة مؤمن
تتبع اللّه عثرته) و (من احصی علی اخیه المؤمن
عیباً…) و (من
یتبّع عثرات احد من المؤمنین…).
ج. قیدهای صحیحه (ابن‌ابی یعفور) :
(والدلالة علی ذلک کله ان یکون ساترا لجمیع
عیوبه حتی یحرم علی المسلمین تفتیش ماوراء ذلک من عثراته و
عیوبه.)
بر این اساس، اگر
عیب مسلمان شیعه، در پرده و پوشیده نباشد و
عفاف را نگه ندارد، تفتیش از آن حرام نیست.
د. امور منفی: از پاره‌ای روایات استفاده می‌شود که پژوهیدن و کاویدن از نقاط ضعف دیگران حرام است، نه نقاط قوّت.
(الذین یلتمسون عورات المسلمین) و (انک ان
اتبعت عورات الناس و عثرات الناس…) و (من احصی علی اخیه المؤمن
عیباً…)
هـ.
عیب‌ها و اسرار خاصّ: اخبار
عیب‌ها و اسرار شخصی را بازداشته‌اند، که ارتباطی با
جامعه و نظام اسلامی ندارند.
و. هدف‌های نامشروع: روایات می‌گوید، آن گاه پژوهیدن و کاویدن از اسرار شخصی
حرام است که شخص پژوهنده، در پی کارهای حرام باشد و بخواهد حرمت کسی را بریزد و پرده دری کند و در
فکر اذیت دیگران باشد.
اگر خبرگیر و کاونده، در پی کار خردمندانه و شایسته، مانند حفظ جامعه و نظام باشد، این روایات، کار او را در بر نمی‌گیرند و گاه واجب بودن پژوهش و کاوش را نیز می‌رسانند.
(… لیعففه بها یوماً) و (من
یتّبع عثرات احد من المؤمنین لیفضحه بذلک…) (ومن احصی علی اخیه المؤمن
عیباً لیشینه به ویهدم مروّته…).
پس از یاد کرد دو آیه و ۲۷ روایت درباره حرام بودن بدگمانی، موارد حرام بودن را چنین بر می‌شمارد:
الف. بدگمانی به مؤمنان: اگر چه موضوع حرام بودن در پاره‌ای از اخبار،
بدگمانی به مسلمانان است، ولی درپاره‌ای خبرها، بدگمانی به برادر مؤمن است:
(لاتظنّن بکلمة خرجت من اخیک سوءاً.)
ب. بدگمانی به کسی که اهل
خیانت نیست: ظاهر پاره‌ای از اخبار، نکوهش بدگمانی به کسی است که اهل خیانت نیست.
(سوء الظن بمن لایخون…) و (سوء الظن بالمحسن…)
گاه منشأ بدگمانی، امر عقلایی است و روایات دلالت بر حرام بودنِ بدگمانی در این موارد ندارند، مانند:
۱. خود را درمعرض بدگمانی قرار دادن:
(من عرض نفسه للتهمة فلا یلومنّ من اساء به الظن) و (اتقوا مواضع الریب.)
۲. همنشینی با
اشرار و بدکاران:
(مجالسة الاشرار تورث سوء الظن بالاخیار.) و (من یصحب صاحب السوء لایسلم.)
۳. همنشینی با اهل
بدعت :
(لاتصحبوا اهل البدع و لاتجالسوهم فتصیروا عند الناس کواحد منهم.)
۴. فساد
زمان :
(اذا استولی الفساد علی الزمان واهله فأحسن رجل الظنّ برجلٍ فقد غرّر.)
در ادامه، آیات و روایات مربوط به حرام‌های احتمالی که در کار اطلاعاتی شاید پیش آید، یاد شده و گاه
تحلیل شده است:
تهمت ، افشای
عیب‌ها، افشای اسرار دیگران،
غیبت ،
سخن چینی و آزار و اذیت دیگران.
مجله فقه دفتر تبلیغات اسلامی، برگرفته از مقاله «موسوعةالاستخبارات و الامن»، شماره۲۳.
