منطق الملخص (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «منطق الملخص»، از آثار
متکلم مشهور،
فخر رازی (۵۴۴- ۶۰۶) است که با تصحیح و مقدمه عالمانه یکی از استادان ممتاز دانشگاه
تهران در رشته
منطق ،
کلام و
فلسفه ، دکتر احد فرامرز قراملکی (متولد
تبریز ۱۳۴۰ ش) و با همکاری و اهتمام سرکار خانم آدینه اصغری نژاد انتشار یافته است.
فخر رازی، کتابی به نام «الملخص» نوشته و کتاب حاضر در واقع، عبارت از بخش منطق همان کتاب است. در این کتاب، نخست، مقدمه دکتر احد فرامرز قراملکی و بعد از آن مقدمه نویسنده و سپس دو بخش آمده است با این ترتیب:
۱. کیفیت پیدایش تصورات (شامل مقدمات شانزده گانه و مقاصد حدود و رسوم)؛
۲. تصدیقات (شامل
احکام قضایا ،
قیاس و
برهان ).
در باره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است:
۱. استاد دکتر احد فرامرز قراملکی در مقدمه تحلیلی و ارزنده اش که در
زمستان ۱۳۸۱ ش، به
زبان فارسی نوشته، یادآور شده است که فخرالدین محمد رازی،
متکلم ،
مفسر و منطق دان
قرن ششم هجری، از شخصیت‌های مؤثر در
تاریخ فکر اسلامی، به ویژه در سه دانش منطق، کلام و فلسفه است... وی در رشد و بالندگی منطق نگاری دو بخشی و طرح چالش‌های نوین در این دانش، نقش انکارناپذیری دارد. او افزوده است:
خواجه طوسی از وی به عنوان فاضل علامه، فخر الدین ملک الناظرین یاد می‌کند... لقب مشهور، امام المشککین در سده‌های اخیر از جانب حکیمان و متکلمان
شیعه ، به ویژه در حوزه فلسفی
اصفهان به وی داده شده است... استاد
مطهری نقدهای فخر رازی را چنین ارزیابی می‌کند: «فخر رازی همیشه تشکیکاتش مفید و نافع بوده است؛ یعنی سبب شکافتن مسائل شده و خیلی هم از این راه کمک کرده است».
۲. استاد قراملکی در مورد نظام منطق نگاری فخر رازی، با یادآوری اینکه
ابن سینا را دو نظام منطق نگاری است: «وی در
شفا در مقام منطق پژوهی در سنت منطق نه بخشی
ارسطویی گام برمی دارد و در اشارات نظام نوین منطق نگاری دو بخشی را بنا می‌نهاد»، افزوده است: «
بهمنیار ، لوکری، غیلانی،
خواجه طوسی ،
غیاث الدین دشتکی و نورالدین انصاری پیرو شفا هستند و در مقابل آنها،
غزالی ، فخر رازی،
شیخ اشراق ، ارموی،
ابهری ، کاتبی، سمرقندی،
علامه حلی ،
تفتازانی ،
میرداماد و
ملا صدرا به نظام دو بخشی اشارات متعلقند. فخر رازی در تهذیب و تکمیل منطق دو بخشی ابن سینا و انتقال آن به
قرن هفتم نقش بسیار مؤثری داشته است... مقایسه فخر رازی و خواجه طوسی روشنگر است. رواج بخش
الهیات شرح‌های فخر و خواجه بر «
اشارات» و غفلت از بخش منطق «
الانارات»، موجب شده است که تصور نادرستی از نسبت بین این دو رواج یابد. فخر، شیفته ساختار دو بخشی منطق «اشارات» و ساختار الهیات پیشینی یا غیر مبتنی بر طبیعیات «اشارات» و نوآوری‌های بوعلی در مسائل منطقی است. وی با بررسی مقایسه‌ای بین «اشارات» و «شفا» نوآوری‌های بوعلی را مطرح و از آنها دفاع می‌کند؛ درحالی که خواجه طوسی سخنگوی منطق نگاری نه بخشی در قرن هفتم است و غالب مواضعی را که از نظر فخر نوآوری بوعلی است، انکار می‌کند و آراء بوعلی را در موارد متعددی نقد و رد می‌کند (مانند دیدگاه بوعلی در حذف مبحث
مقولات از منطق)
۳. استاد قراملکی با بیان اینکه بحث از
کلیت و
جزئیت ، دانشمندان منطق را به بیان تمایز سه اعتبار کلی: طبیعت (
کلی طبیعی )، کلیت (
کلی منطقی ) و طبیعت کلی (
کلی عقلی ) کشانده، افزوده است: فخر رازی در بیان این سه مفهوم به بحث از وجود عینی آنها می‌پردازد. این بحث از مسائل دانش منطق نیست و فخر نیز مانند دیگر حکیمان آن را در
الهیات به تفصیل مورد تحلیل قرار می‌دهد. فخر رازی از این موضع ابن سینا دفاع می‌کند که بحث از مقولات، از مسائل دانش منطق نیست و آن را باید در فلسفه مورد بحث قرار داد. بحث از وجود کلی طبیعی، عقلی و منطقی نیز مانند بحث از مقولات است. اهمیت طرح چنین مباحثی در
منطق تنها در این است که مبانی
متافیزیکی و وجودشناختی منطق ارسطوئیان را به وضوح نشان می‌دهد. فخر رازی وجود کلی طبیعی را امری تردیدناپذیر می‌داند و
استدلال معروف و قابل مناقشه سنتی را به میان می‌آورد: حیوان جزئی از این حیوان است و هرگاه مرکب در خارج موجود باشد،
بسیط نیز موجود است و الا موجود مرکب از معدوم می‌گردد. کلی منطقی را نیز نوعی از مقوله مضاف می‌داند و بحث از
وجود عینی آن را به بخش الهیات ارجاع می‌دهد. وی در بخش الهیات، ابتدا به گزارش پنج دلیل منکران وجود اضافه می‌پردازد و آن گاه دلیلی را از معتقدان به وجود اضافه در اعیان گزارش و مورد نقد قرار می‌دهد. در خصوص وجود کلی عقلی، فخر رازی ابتدا به نقد دیدگاه حکما می‌پردازد و آنگاه از طریق دیگر وجود عینی کلی عقلی را اثبات می‌کند. وی بر آن است که تفسیر حکما از کلی عقلی به صورت ذهنی و نظریه وجود ذهنی نارساست. مفصل‌ترین انتقادهای وی را در «الانارات»، «
المباحث المشرقیة»، «
الهیات الملخص» می‌توان یافت.
۴. بر اساس تحقیق استاد قراملکی، یکی از نوآوری‌های فخر رازی، در شرایط
تناقض است.
تناقض دارای دو گونه شرایط است: اختلاف در
کم ،
کیف ، جهت و
وحدت‌های هشت گانه . فقدان هریک از شرایط یادشده موجب ابهام
تناقض می‌شود. فخر رازی گوید: سخن ابن سینا در همه آثارش بر این نکته اشاره دارد که تحقق
تناقض منوط به اجتماع شرایط هشت گانه است و نزد من در تحقق
تناقض، وحدت
موضوع ،
محمول و زمان کفایت می‌کند. ولی او در «الانارات» وحدت
زمان را نیز به وحدت محمول ارجاع می‌دهد. در بیان وحدت‌های
تناقض دو نظریه عمده وجود دارد: دیدگاه حداکثرگرایانه و دیدگاه حداقل جویانه؛ در دیدگاه حداکثری چند نظریه وجود دارد: نظریه مشهور، به وحدت‌های هشت گانه اشاره دارد؛ ملا صدرا
حمل را نیز بر آن افزوده است؛ فخر رازی سخنگوی نظریه حداقل گرایانه است و شرایط را به سه امر و در «الانارات» به دو امر برمی گرداند...
۵. بنا بر نظر استاد احد فرامرز قراملکی، فخر رازی در مباحث
موجهات ، تحلیل جهات،
عکس و
نقیض موجهات و مختلطات، نوآوری‌های فراوانی دارد و خواجه طوسی تسمیه وصفی و دوام وصفی به مشروطه و عرفیه را از یادگارهای فخر رازی می‌داند... همچنین محققان کتاب حاضر، در اقدامی جالب و ابتکاری خلاصه آراء فخر رازی در منطق
موجهات را به صورت الف)
موجهات بسیط ؛ ب)
موجهات مرکب ؛ ج)
نقیض موجهات بسیط ؛ د)
نقیض موجهات مرکب ؛ ه)
عکس موجهات بسیط ؛ و)
عکس موجهات مرکب ؛ ح) مختلطات
شکل اول ؛ ط) مختلطات
شکل دوم ؛ ی) مختلطات
شکل چهارم )، ارائه کرده‌اند.
۶. استاد احد فرامرز قراملکی در باره سبک فخر رازی در «الملخص» نوشته است که «الملخص» به شیوه «الاشارات» بوعلی و در سه دانش منطق، طبیعی و الهیات تدوین شده است. منطق «الملخص» به شیوه منطق نگاری دو بخشی است. فخر در دیگر آثار خود، مانند «
شرح عیون الحکمة » تحلیل دیدگاه‌های خاص خود را به این کتاب ارجاع می‌دهد. قلم فخر، روان، خالی از صعوبت و درعین حال گزیده نویس است. برخی از آراء خاص وی همچون نفی
تصور نظری ، هنوز در این اثر نیامده است. روی آورد فخر در این اثر، ارایه نظام سازگار از منطق با پیروی از نظام دو بخشی ابن سیناست، اما ملاحظات انتقادی و تکمیلی فراوانی را در خصوص آراء بوعلی می‌آورد... در مواضعی که دیدگاه یقینی ندارد، به طور صریح بیان می‌کند که در اینجا از متوقفین هستم.
۷. در اثر حاضر بعد از پایان مطالب منطقی فخر رازی، تعلیقات کاتبی و هامش نسخه «مل» - متعلق به کتابخانه ملی
جمهوری اسلامی - و نظرات دکتر احد فرامرز قراملکی، به
زبان عربی آورده شده است. تعلیقات دکتر قراملکی، متعدد است
و همچنین با توجه به منزلت بلند علمی دکتر، بس سنجیده و مهم است؛ زیرا ایشان افزون بر تالیف و تدریس منطق، یکی از روش شناسان بزرگ
ایران هم بشمار می‌روند و در این زمینه چند کتاب مهم و همچنین چندین مقاله علمی پدید آورده و ده‌ها کارگاه روش تحقیق برگزار کرده است و بنابراین مقایسه بین نظرات فخر رازی و کاتبی و ایشان قابل توجه و خواندنی است.
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
