مناجات نامه خواجه عبد الله انصاری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری»، رساله‌ای است عرفانی- ادبی به زبان فارسی، شامل بخشی از مناجات‌ها و سخنان عرفانی «
خواجه عبدالله انصاری» (متوفی ۴۸۱ ق)، مفسر،
فقیه،
واعظ،
ادیب و
عارف پرآوازه
سده پنجم قمری.
سبک و ساختار این رساله و همچنین مشابهت برخی عبارات و مطالب آن با دیگر آثار خواجه عبدالله انصاری و نیز تکرار بسیاری از بندهای آن در سایر مصنفات او، در انتساب آن به خواجه جای تردیدی باقی نمی‌گذارد، اما طرف دیگر این امر، نشان از آن دارد که این رساله تالیف مستقلی نیست، بلکه گزیده‌ای است از مناجات‌ها و کلمات قصار عرفانی او که در سده‌های بعد، به همت مریدان یا علاقه مندان او جمع آمده و چون اکثر مناجات‌های آن با خطاب «الهی» آغاز شده است، آن را «الهی نامه» نامیده‌اند.
کتاب، فاقد هرگونه باب بندی و فصل بندی است.
نثر کتاب، زیبا و
مسجع است.
الهی نامه که از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین متون عرفانی فارسی است، شامل مناجات‌ها، دعاها و سخنان وجدآمیز عرفانی، در قالب
نثری مسجع و موزون است؛ ازاین رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی، اثری ارزشمند است. خواجه عبدالله انصاری نخستین نویسنده‌ای است که معانی بلند عرفانی را در قالب
نثر مسجع بیان داشته.
سجع پردازی این اثر، بیشتر به شیوه ی کلمات قصار و نزدیک به
شعر است. خواجه در حوزه ی مناجات، بیشترین
سجع را به کار برده که البته قالب اکثر این مناجات‌ها و برخی از قطعات آنها، علاوه بر موسیقی بیرونی، از موسیقی درونی نیز برخوردار است و در آنها آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی و دینی در هم آمیخته است.
او نخست مفهومی را در قالب
نثر سلیس و روان و درعین حال موزون و سپس همان را در قالب شعری دلکش بیان می‌کند؛ به گونه‌ای که نه تنها گسستگی‌ای میان اجزای کلام واقع نمی‌شود، بلکه حفظ رابطه فنی و معنایی
نظم و
نثر، بر زیبایی و دلنشینی کلام می‌افزاید. این شیوه نگارش، یا به تعبیری بهتر، املای خواجه تاثیر بسیاری در متون ادبی- عرفانی سده‌های بعد بر جای نهاد.
بااین همه می‌توان گفت که الهی نامه، صرف نظر از جنبه ادبی آن، از جنبه فنی آن نیز به عنوان ابزاری برای بیان معانی عرفانی، شایان اهمیت است. کوتاهی جملات و فشردگی معنی در
سجع، یکی از بهترین شیوه‌ها برای انتقال رموز و اشارات عرفانی است و ازاین رو صوفیان، برای بیان اندیشه‌ها و تجارب و تعالیم عرفانی، از این شیوه بهره گرفته‌اند.
الهی نامه، هرچند رساله‌ای عرفانی است، از جهت تعلیمی و حکمی نیز قابل توجه است؛ از همین روست که محتوای کلمات قصار خواجه را بر سه گونه دانسته‌اند: عرفانی، حکمی و تعلیمی. از آنجا که این رساله، گزیده‌ای از آثار مختلف خواجه است، مباحث عرفانی آن نیز متنوع است و از اصول و مبانی عرفانی تا سلوک عملی،
احکام و مقررات دینی و زهدآمیز را شامل می‌شود. مؤلف که در شمار
صوفیان متشرع و از پیروان مکتب «صحو» است، در این رساله، گاه، همچون عارفی شوریده و سکری مشرب نمایان می‌شود، حتی سخنان شطح آمیز بر زبان می‌آورد. به گفته ی خود وی، «آنچه حسین منصور گفت، من گفتم، اما او آشکارا گفت، من بنهفتم»؛ بااین همه، سعی او بر آن است که از حدود
شریعت تجاوز نکند و بر آن است که سلوک و وصول به
حقیقت بدون شریعت، امکان ناپذیر است.
مهم‌ترین مباحث عرفانی این رساله، عبارت است از:
توحید ، آفرینش، تجلی ذات و صفات،
عشق و عنایت، ابلیس و موضوع تقدیر، علم و عمل و...
الهی نامه، نخستین بار، به ضمیمه رسائل خواجه عبدالله انصاری، به کوشش سلطان حسین تابنده گنابادی، در
تهران ، ۱۳۱۹ ش، چاپ شد و بعدها نیز همین چاپ، با تصحیح و مقاله مجدد وحید دستگردی، در ۱۳۴۹ ش، انتشار یافت. پیش از آن، به صورت مستقل، در ۱۳۴۱ ش، در
کابل ، چاپ شده بود. مهم‌ترین چاپ آن به کوشش محمد سرو مولایی، ضمن مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، در ۱۳۷۷ ش، صورت گرفته است. علاوه بر آن، بارها به زبان انگلیسی ترجمه شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
