منابع رجالی شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
منابع
رجالی شیعه را می‌توان از نظر ادوار تاریخی و نیز میزان تأثیرگذاری، به سه دسته (منابع اولیه
رجال شیعه، منابع ثانویه
رجال شیعه و منابع متأخر
رجال شیعه) تقسیم کرد که در ذیل به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
منابع
رجالی شیعه را از نظر ادوار تاریخی و نیز میزان تأثیرگذاری می‌توان به سه دسته به شرح ذیل تقسیم کرد:
منابع اولیه
رجال شیعه که در سده‌های سوم تا پنجم فراهم آمده‌اند و عبارت‌اند از:
۱.
رجال کشی؛
۲.
فهرست نجاشی؛
۳.
رجال شیخ طوسی؛
۴.
فهرست شیخ طوسی؛
۵.
رجال برقی؛
۶. رساله ابوغالب زراری؛
۷.
رجال ابن غضائری.
منابع ثانویه
رجال شیعه که از سده ششم تا هشتم نگاشته شده و عبارت‌اند از:
۱.
فهرست شیخ منتجب‌الدین؛
۲.
معالم العلماء ابن شهر آشوب؛
۳.
رجال ابن‌داوود؛
۴. خلاصة الاقوال علامه حلی.
منابع متأخر
رجال شیعه که از سده دهم تا سده کنونی نگاشته شده و مهم‌ترین آن‌ها، عبارت‌اند از:
۱.
مجمع الرجال قهپائی؛
۲.
نقد الرجال تفرشی؛
۳.
جامع الرواة اردبیلی؛
۴.
رجال سید بحرالعلوم؛
۵.
تنقیح المقال مامقانی؛
۶.
قاموس الرجال تستری (شوشتری)؛
۷.
معجم رجال الحدیث، آیت‌الله خویی.
اینک به بررسی و معرفی هر یک از منابع
رجالی مذکور می‌پردازیم:
منابع اولیه
رجال شیعه (سده سوم تا پنجم)
رجال کشی (م حدود ۳۴۰): محمد بن عمر بن عبدالعزیز معروف به کشی دارای کتاب
رجالی مهمی بوده که برای نخستین بار درباره
رجال شیعه تدوین یافت و به نام معرفة
الرجال یا معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین معروف است.
شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی با اذعان به جایگاه علمی کشی و اعتبار
کتاب، تلخیصی از آن تلخیص از این‌که تنها شامل
رجال شیعه بود، فراهم آورد و نام کتاب را
اختیار معرفة الرجال گذاشت.
کتاب اختیار معرفة
الرجال با تصحیح و تعلیق
میرداماد و تحقیق سیدمهدی روحانی در دو جلد منتشر شده است. در آغاز کتاب با آمدن یازده
روایت از ارزش و اهمیت فراگیری
حدیث سخن به میان آمده، سپس اسامی
رجال شیعه را از دوران
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) تا عصر
امام هادی و
عسکری (علیهما‌السلام) و براساس سیر تاریخی برشمرده و شماری از
روایات هر یک را منعکس ساخته است. در این کتاب از ۱۱۵۱ راوی گفت‌وگو شده است.
رجال نجاشی (م ۴۵۰): نام کامل این کتاب فهرس اسماء مصنفی الشیعه است که از آن با عنوان فهرست یا
رجال نجاشی نیز یاد می‌شود.
ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس نجاشی اسدی کوفی مولف کتاب از بزرگان و نام‌آوران
حدیث و
رجال شیعه است.
در عظمت و جایگاه علمی
نجاشی همین بس که کتاب
رجال او به عنوان بهترین منبع اولیه
رجال شیعه قلمداد شده و عموماً دیدگاه او به عنوان قول فصل در بررسی راویان مورد توجه قرار می‌گیرد.
در
رجال نجاشی تنها
رجال شیعی آمده و از راویان
اهل سنت تنها در مواردی که روایاتی را از
شیعه نقل کرده، یا کتابی در خدمت به فرهنگ شیعه نگاشته (نظیر مدائنی و طبری) نام برده است. او غالباً به
جرح و
تعدیل راویان پرداخته است؛ هرچند در برخی موارد از مدح و ذم آنان
سکوت کرده است. این کتاب با تحقیق
سید موسی شبیری زنجانی در یک جلد انتشار یافته و در آن ۱۲۶۹ راوی مورد بررسی قرار گرفته است.
رجال شیخ طوسی (م ۴۶۰): این کتاب و نیز فهرست شیخ ـ چنان‌که از مقدمه کتاب پیداست ـ بنا به درخواست الشیخ الفاضل فراهم شده است.
کتاب دارای ۱۳ باب و شمار راویان ذکرشده در آن، ۶۴۲۹ راوی است. شیخ در این ابواب به ترتیب، اسامی راویان
صحابه، راویان
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، راویان
امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) و... را برای تسهیل به ترتیب حروف الفبا آورده و در آخرین باب نام کسانی را که از هیچ امامی روایتی نقل نکرده‌اند، آورده است. در پایان هر باب پس از حروف یاء (آخرین راوی) در دو بخش نام صاحبان
کنیه و نیز
زنان راوی را منعکس ساخته است.
گویا شیخ می‌خواسته مجموعه‌ای از راویان
ائمه (علیهم‌السلام) را بدون در نظر گرفتن مذهبشان در این
کتاب بیاورد. بدین جهت اسامی اشخاصی همچون معاویه و عمروعاص به عنوان راویان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، یا
عبیدالله بن زیاد را به عنوان صحابه
حضرت امیر (علیه‌السلام) آورده است. این
کتاب با تحقیق جواد قیومی اصفهانی در یک جلد منتشر شده است.
فهرست شیخ طوسی (م ۴۶۰): این کتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده و ۹۱۲ راوی در آن معرفی شده‌اند. نخستین راوی ابراهیم بن محمد ابن ابی‌یحیی و آخرین راوی ابن‌عصام است. هدف شیخ از تألیف این کتاب
ضبط اسامی صاحبان کتاب، یا اصل بوده است؛ اما از آن‌جا که در کنار ذکر نام آنان، عموماً به
جرح و تعدیل آنان پرداخته، به عنوان منبع
رجالی شناخته شده است.
شیخ طوسی در مقدمه کتاب می‌گوید: گردآوری فهرست کتب پیش از او به صورت ناقص انجام می‌شده و او کوشیده است تا آن را تکمیل کند. شیخ از دو کتاب ابوالحسین احمد بن حسین بن عبیدالله (معروف به ابن غضائری) که یکی ناظر به
اصول و دیگر مربوط به مصنفات بوده، نام می‌برد.
این کتاب‌ها به رغم برخورداری از جامعیت نسبی در اثر کوتاهی ورثه از بین رفته است. این کتاب نیز در یک جلد و با تحقیق جواد قیومی منتشر شده است.
رجال برقی (م ۲۷۴ یا ۲۸۰): ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمان بن محمد بن علی برقی از عالمان شیعی سده سوم است. او اصالتاً کوفی است. جد او محمد بن علی پس از شهادت زید توسط حاکم وقت
کوفه (
یوسف بن عمر)
حبس شد و سپس به
شهادت رسید. به دنبال این ماجرا برقی همراه برادرش عبدالرحمان به یکی از روستاهای اطراف قم به نام برق رود متواری شد.
رجال برقی بسان
رجال شیخ براساس ادوار تاریخی ابتدا اسامی
اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و
حضرت امیر (علیه‌السلام) و سپس راویان سایر ائمه تا
امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) تنظیم شده و در پایان نام دوازده تن از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) را که در
روز جمعه و در مسجد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) به
ابوبکر اعتراض کرده‌اند، آورده است.
در این کتاب مجموعاً نام ۱۷۰۷ راوی آمده است و با تحقیق جواد قیومی در یک جلد انتشار یافته است.
رساله ابوغالب زراری (م ۳۶۸): احمد بن محمد بن ابوطاهر بن بکیر بن اعین که به او زراری، بکیری و شیبانی نیز می‌گویند، در سال ۲۸۰ هجری متولد، در سال ۳۶۸ هجری وفات، و در نجف اشرف مدفون شد. او از تبار اعین است. رساله ابوغالب زراری در معرفی آل‌اعین که خود مؤلف از این خاندان است و شرح حال محدثانشان فراهم آمده است. زراری این رساله را برای نوه‌اش محمد بن عبدالله نگاشت و در آن نام بیش از ۲۰ تن از مشایخ خود را
ذکر کرد و در پایان نام ۱۲۲ کتاب را که او از مؤلفانشان
روایت کرده، آورده است. این رساله در یک جلد با تحقیق محمدرضا حسنی منتشر شده است. از این کتاب با عنوان «تاریخ آل‌زراره» نیز یاد می‌شود.
رجال ابن‌غضائری (م حدود ۴۵۰): احمد بن حسین بن عبیدالله معروف به ابن‌غضائری از عالمان شیعی در سده چهارم و پنجم است. پدر او حسین بن عبیدالله اسدی واسطی (م ۴۱۱) از بزرگان و مشایخ مشهور
شیعه است که شیخ طوسی از او با عناوینِ کثیر السماع (کسی که حدیث زیادی شنیده است)، عارف
بالرجال (آگاه به علم
رجال) یاد کرده است.
تاریخ وفات ابن‌غضائری مشخص نیست، اما با عنایت به عمر کوتاه او (کم‌تر از ۴۰ سال) و تاریخ وفات پدر می‌توان آن را حدود سال ۴۵۰ هجری دانست.
از کتاب ابن‌غضائری با عناوین «الجرح» و «الضعفاء» نیز یاد شده؛ اما عنوان
رجال مشهورتر است. درباره این‌که آیا کتاب، تألیف حسین بن عبیدالله غضائری است، یا
فرزند او (
احمد بن حسین)،
اختلاف شده؛ اما قرائنی در دست است که نشان می‌دهد کتاب، تألیف ابن‌غضائری است.
گفته شده که ابن‌غضائری در
تضعیف راویان بسیار
افراط کرده و کم‌تر راوی‌ای است که در کتاب او
توثیق شده باشد. سید داماد در این باره می‌گوید: کم‌تر کسی از جرح ابن‌غضائری در امان مانده و کم‌تر ثقه‌ای از قدح او رسته است.
این کتاب در یک جلد با تحقیق
سید محمدرضا حسینی جلالی منتشر شده و در آن ۲۲۵
راوی مورد بررسی قرار گرفته است.
منابع ثانویه
رجال شیعه (سده ششم تا هشتم):
فهرست شیخ منتجب‌الدین (م حدودا ۶۰۰): نام کامل این کتاب فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم اثر منتجب‌الدین علی بن عبیدالله رازی است.
منتجب‌الدین در مقدمه کتاب، انگیزه تألیف این کتاب را چنین توضیح داده که روزی سیدعزالدین یحیی نقیب از کتاب فهرست
شیخ طوسی سخن به میان آورد و گفت: شیخ درباره مشایخ شیعه و تألیفات آنان تا عصر خود (سال ۴۶۰ هجری) کتاب فهرست را نگاشت؛ اما کسی پس از او کتابی در این باره به رشته تحریر نیاورد. با
اشاره سخن او من تصمیم گرفتم در تکمیل کار شیخ طوسی فهرست مشایخ شیعه و آثار آنان تا عصر خود را فراهم آورم،
بر این اساس فهرست منتجب‌الدین، فهرست مشایخ شیعه و تألیفاتشان میان سال‌های ۴۸۰ تا ۶۰۰ هجری قمری است.
در فهرست منتجب‌الدین، اسامی ۵۵۳ تن از
عالمان شیعی آمده و کتاب براساس حروف الفباست و مؤلف در کنار نام بردن از اسامی عالمان شیعه و آثار آن‌ها توضیحاتی درباره شخصیت علمی آنان همچون
فقیه،
ادیب، مناظر و...
جرح و تعدیل آنان را نیز آورده؛ هرچند غالباً به تعدیل آنان پرداخته است.
این کتاب با تحقیق سیدجلال‌الدین محدث ارموی در یک جلد منتشر شده است.
معالم العلماء ابن شهر آشوب (م ۵۸۸): نام کامل این کتاب، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین، است. محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی در سال ۴۸۹ تولد و در سال ۵۸۸ در سن ۹۹ سالگی وفات یافت.
کتاب معالم العلماء دربرگیرنده اسامی ۱۰۲۱ نفر از عالمان شیعی از دوران شیخ طوسی تا عصر مؤلف است و همان‌گونه که در معرفی فهرست شیخ منتجب‌الدین گفته شد، این کتاب همچون فهرست منتجب‌الدین در تکمیل کار شیخ طوسی و در معرفی
رجال شیعه و آثار آنان است.
مؤلف در پایان کتاب در فصلی مستقل نام شاعران مشهور
اهل بیت (علیهم‌السلام) را آورده است. این کتاب در یک جلد منتشر شده است.
رجال ابن‌داوود (م ۷۰۷): تقی‌الدین حسن بن علی بن داوود حلی در سال ۶۴۷ در حله تولد یافت و در سال ۷۰۷ چشم از جهان فرو بست. این کتاب دربرگیرنده دیدگاه
رجالی شیخ طوسی، کشی، نجاشی، برقی، غضائری و... است که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.
کتاب در دو بخش فراهم آمده: بخش نخست به معرفی موثقین و مهملین
اختصاص یافته و در بخش دوم اسامی مجروحین و مجهولین انعکاس یافته است؛ زیرا از نگاه مؤلف، شایسته آن است که نخست از موثقین یاد شود.
مؤلف در آغاز، طرق خود به
شیخ طوسی،
شیخ صدوق،
شیخ مفید و... را
تبیین نموده است. این کتاب در یک جلد منتشر شده است.
خلاصة الاقوال
علامه حلی (م ۷۲۶):
حسن بن یوسف مطهر علامه حلی متولد سال ۶۴۸ و متوفای ۷۲۶، یکی از برجسته‌ترین عالمان شیعی است که شخصیت علمی او شهره آفاق بوده و در زمینه‌های مختلف
علوم اسلامی، به ویژه
فقه،
کلام و
رجال دارای آثار گران‌قدری است. علامه حلی در زمینه
رجال دارای کتاب مفصلی بود به نام کشف المقال فی معرفة
الرجال که خود از آن با عنوان
رجال کبیر یاد می‌کند؛ اما متأسفانه این
کتاب مفقود شده و کتاب خلاصة الاقوال تلخیصی از آن است. علامه حلی این کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست مربوط به راویان
ثقه و بخش دوم ناظر به متوقفین است؛ یعنی کسانی که نمی‌توان به روایاتشان
عمل کرد.
این کتاب با تحقیق جواد قیومی در یک جلد منتشر شده است.
مصادر متأخر
رجال شیعه (سده دهم تا سده کنونی):
مجمع الرجال، قهپائی (م ۹۹۳): نام کامل این کتاب مجمع
الرجال الحاوی لذکر المترجمین فی الاصول الخمسه الرجالیه اثر عنایت الله علی قهپائی است؛ چنان‌که از مقدمه کتاب پیداست، قهپائی نخست با مراجعه به منابع پنج‌گانه اولیه
رجالی (
رجال کشی،
رجال و فهرست شیخ طوسی،
رجال نجاشی،
رجال ابن‌غضائری) و با توجه به پراکندگی این کتاب‌ها در
ذکر اسامی راویان، فهرستی الفبایی از اسامی تمام
راویان را فراهم آورد تا مراجعه به این کتاب‌ها راحت‌تر باشد. سپس دریافت که رجوع به هر یک از این کتاب‌ها و مجلدات آن‌ها و ارزیابی دیدگاه‌های آنان در مقایسه با یک‌دیگر دشوار است؛ ازاین‌رو پس از ذکر نام هر یک از راویان عبارات کتب پنج‌گانه مذکور را با ترتیب پیش‌گفته و با استفاده از رموزی (همچون کش برای
رجال کشی، غض برای
رجال ابن غضائری و...) در کتابی منعکس ساخت و نام آن را مجمع
الرجال گذاشت.
بنابراین مجمع
الرجال قهپائی، یک کتاب مستقل
رجالی به شمار نمی‌رود؛ بلکه انعکاس‌دهنده پنج منبع
رجالی کهن با تنظیم مورد نظر مؤلف است.
این کتاب در هفت جلد با تحقیق سید ضیاء‌الدین اصفهانی منتشر شده است.
نقد الرجال،
سید مصطفی حسینی تفرشی (حدود سده یازدهم): مؤلف در مقدمه کتاب خود چنین آورده است:
وقتی در کتب
رجال نگریستم، دریافتم برخی از آن‌ها فاقد
ترتیب است تا مقصود مؤلف به‌آسانی به دست آید و
تکرار و اشتباه در آن‌ها راه یافته و برخی نیز اگرچه دارای ترتیب خوبی است، اما دربرگیرنده غلط‌های فراوان است. افزون بر این‌ها، هیچ‌یک از آن‌ها در ذکر اسامی همه راویان دارای جامعیت نیست. بدین جهت می‌خواهم کتابی فراهم آورم که حاوی تمام اسامی
رجال بوده... و عاری از تکرار و غلط باشد... و آن را براساس ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده‌ام.
تفرشی در مواردی برای نشان دادن کامل شخصیت راوی، به
منابع حدیثی مراجعه داشته و از رهگذر
روایات مروی‌عنه، راویان را مشخص می‌سازد.
کتاب نقد
الرجال دارای خاتمه‌ای است که در آن شش
فایده (همچون
کنیه و القاب ائمه (علیهم‌السلام)، موالید و وفیات ائمه (علیهم‌السلام)، و طرق
شیخ طوسی و
صدوق) آمده است.
این کتاب با تحقیق مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام) در پنج جلد منتشر شده است.
جامع الرواة اردبیلی (م ۱۱۰۱):
جامع الرواة و ازاعة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد اثر محمد بن علی اردبیلی غروی (از جمله آثار قابل تحسین
رجالی) است که در سده یازدهم به رشته تحریر درآمد.
اردبیلی در مقدمه کتابش می‌گوید: به‌رغم ضرورت مراجعه به کتب
رجالی و نقش آن‌ها در برخورد با روایات، مطلق آمدن نام
راویان بدون ذکر قیودی (همچون پدر یا
فرزند، یا استاد یا مروی‌عنه و نیز اشتباه در ضبط نام آنان به خاطر پراکندگی نسخ) باعث شده که بسیاری از راویان به عنوان چهره‌های مجهول معرفی شده و عملاً روایاتشان از کارآیی بیفتد.
اردبیلی برای نیل به مقصود خود، ضمن مراجعه به تمام منابع
رجالی، به منابع حدیثی نیز مراجعه نموده است تا ضمن برشمردن
روایات نقل شده از راوی، از طریق شمار روایات، یا مروی‌عنه،
شناخت بیش‌تری از او به دست آید. این ابتکار او در میان منابع
رجالی قبل از او سابقه نداشته است. تکیه اصلی مؤلف، عبارت‌های
رجال استرآبادی و تفرشی است.
این کتاب در دو جلد منتشر شده است.
الفوائد الرجالیه، سید محمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی (م ۱۲۱۲): از این کتاب غالباً با عنوان
رجال بحرالعلوم نیز یاد می‌شود. کتاب
رجال سید دارای سه مرحله است:
بررسی مهم‌ترین بیوت
رجالی شیعه؛ از قبیل: آل ابی‌رافع، آل ابی‌شعبه، آل اعین؛
انعکاس اسامی
صحابه و راویان
پیامبر و
ائمه (علیهم‌السلام) با ذکر آرای رجالیون پیشین و نقد و بررسی آن‌ها؛
فواید رجالی که کتاب به خاطر همین فصل به این نام نامیده شده است. مباحثی همچون
رجال ارشاد،
عدالت در راوی، شیوه صاحبان
کتب اربعه، شرح حال
وکلای امام زمان (علیه‌السلام) و... در این بخش انعکاس یافته است.
این کتاب با تحقیق محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم در چهار جلد منتشر شده است.
تنقیح المقال فی علم
الرجال، شیخ عبدالله مامقانی (م ۱۳۵۱): بدون تردید کتاب تنقیح المقال، یکی از بهترین و محققانه‌ترین منابع
رجالی شیعه است که توسط حدیث‌پژوه سخت‌کوش و نامی، مرحوم مامقانی به رشته تحریر درآمده است.
مؤلف در مقدمه
کتاب توضیح می‌دهد که هنگام تألیف مقباس الهدایه، وعده نگارش کتابی را در
رجال داده و اینک پس از گذشت چند سال، با فراهم آوردن تمام منابع
رجالی پیشین، توفیق انجام این کار را یافته است.
مؤلف در مقدمه‌ای مبسوط به بررسی برخی مباحث
علم رجال (نظیر چگونگی مراجعه به کتب
رجالی، موالید و وفیات ائمه (علیهم‌السلام)، بی‌نیازی مشایخ اجازه از
توثیق، عدم
وثوق به
جرح و تعدیل منابع فقهی و...) پرداخته است.
از ابتکارات ستودنی علامه مامقانی در این کتاب آن است که پیش از ورود به مباحث اصلی کتاب در رساله‌ای با عنوان نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح، فهرست کامل راویان ذکر شده در کتاب خود را که شمار آنان ۱۳۳۶۵ راوی است، با ذکر نتیجه نهایی، دیدگاه خود درباره وثاقت یا عدم وثاقت راوی منعکس ساخته است.
مؤلف در بررسی
رجالی هر یک از راویان، نخست با آوردن عنوانِ الضبط ضبط صحیح، اسامی آن‌ها را ذکر می‌کند و با آوردن عنوان الترجمه، به شرح حال آنان می‌پردازد. این کتاب در سه جلد رحلی انتشار یافته است.
قاموس الرجال، شیخ محمدتقی تستری (معاصر): مرحوم علامه شوشتری از محققان معاصر است که چهره علمی و تلاش خستگی‌ناپذیر او برای بسیاری شناخته شده است. کتاب‌های نهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة، النجعة فی شرح اللمعة و الاخبار الدخیله، از آثار علمی ماندگار اوست.
کتاب قاموس
الرجال از آثار کاملاً تحقیقی
رجالی است، که مؤلف در آن صرفاً به انعکاس دیدگاه‌های سایر رجالیون نپرداخته؛ بلکه بررسی همه‌جانبه زندگی و میزان وثاقت، یا ضعف راویان را دنبال نموده است. این کتاب در
حقیقت تعلیقه‌ای بر کتاب تنقیح المقال علامه مامقانی است که خود به عنوان کتاب مستقل
رجالی مطرح شده است.
مؤلف در مقدمه این کتاب چنین آورده است:
کتاب
رجال علامه مامقانی در باب خود بهترین نگاشته است؛ زیرا به گردآوری تمام مدارک و آرا پرداخته و به خاطر نقل عبارات رجالیون، محکم‌ترین کتاب در فن
رجالی است، جز آن‌که در آن اشکالاتی به
چشم می‌خورد.
آن‌گاه به صورت مبسوط به
ذکر این اشکالات پرداخته و در ادامه چنین افزوده است:
از این جهت این کتاب نیازمند
اصلاح بود و من این تعلیقات را بر آن نگاشتم... و نام آن را تصحیح
تنقیح المقال گذاشتم؛ اما به پیشنهاد برخی فضلا، نام قاموس
الرجال را برای آن برگزیدم.
این کتاب در یازده جلد منتشر شده است.
معجم
رجال الحدیث، آیت‌الله
سیدابوالقاسم خویی (معاصر): نام کامل این کتاب،
معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة است. کتاب معجم
رجال الحدیث را آخرین و کامل‌ترین منبع
رجال شیعه می‌توان برشمرد. این کتاب در ۲۴ جلد منتشر شده است. مؤلف در مباحث مقدماتی، به صورت غیر مبسوط مهم‌ترین مباحث
رجالی (از قبیل اصول
رجالی شیعه، میزان صحت روایات
کتب اربعه، توثیقات عامه، توثیقات خاصه و...) را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
مهم‌ترین ویژگی این
کتاب که آن را از این جهت از سایر منابع
رجالی ممتاز می‌سازد، آن است که مؤلف در کنار بررسی
رجالی راویان که در سایر منابع
رجالی پیشین متداول است، فهرست کاملی از
روایات او را در کتب اربعة حدیثی شیعه و در مواردی عین روایات او را منعکس ساخته است؛ زیرا معتقد است این امر ضمن مشخص ساختن طبقه راویان، جایگاه روایی او را نیز مشخص می‌کند.
این کتاب در ۲۴ جلد منتشر شده و در آن ۱۵۷۰۶ راوی به طور مبسوط مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «منابع رجالی شیعه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۷.
