مفهوم تقوا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پرهیزگاری، خویشتن داری در برابر خواهش های نفسانی، پرهیز از موجبات خشم خداوند را تقوا گویند.
تقوا اسم مصدر از ریشه «و ق ی»، در لغت به معنای پرهیز، حفاظت و مراقبت شدید و فوق العاده
و در ادبیات معارف اسلامی به معنای حفظ خویشتن از مطلق محظورات است؛ اعم از
محرمات و
مکروهات . .
برخی ترک بعضی از مباحات را نیز در تحقق این معنا لازم دانسته اند
، چنان که
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) وجه نامگذاری پرهیزگار به متّقی را انجام ندادن برخی از
مباحات به انگیزه پرهیز از
حرام ها دانسته است.
بر این اساس، عارفان افزون بر دوری از محرّمات، اجتناب از لذت های حلال دنیوی را در مراتبی از تقوا لازم شمرده اند
، پس می توان گفت تقوا خصوصیاتی دارد که به حسب موارد، مختلف می گردند و قدر جامع آن ها پرهیز از محرمات شرعی و عقلی، توجه به حق و التفات به پاکسازی عمل و به سوی مجرای طبیعی و متعارف اعمال حرکت کردن است، همان گونه که فجور، فاصله گرفتن از حالت
اعتدال و خارج شدن از جریان طبیعی کارهاست
و از آغاز پیدایش
ایمان در دل مؤمن تا آخرین درجه کمال، همواره ملازم مؤمن است و در هر مرحله ای اقتضایی دارد؛ مانند محافظت
نفس از
عذاب و
آتش ، پرهیز از سخطِ خدا و مخالفت با وی و اجتناب از دوری و محجوبیّت از خداوند.
واژه تقوا و دیگر مشتقات ریشه آن ۲۵۸ بار در
قرآن کریم آمده اند و مباحثی گوناگون را دربردارند؛ چون معنوی بودن تقوا
، تقوا بهترین پوشش معنوی
، تقوا ملاک برتری انسان ها
، تقوا بهترین توشه
، علل تقوا
، آثار تقوا
و ویژگی های متقیان.
برخی مشتقات تقوا در قرآن تنها در معنای لغوی آن به کار رفته اند؛ مانند ۱۷
مزمّل ؛ ۸۱
نحل و ۲۸
آل عمران در آیه ای نیز تقوا مضاف الیه واژه «
کلمه» است:«اِذ جَعَلَ الَّذینَ کَفَروا فی قُلوبِهِمُ الحَمیَّةَ حَمیَّةَ الجهِلیَّةِ فَاَنزَلَ اللّهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسولِهِ و عَلَی المُؤمِنینَ و اَلزَمَهُم
کَلِمَةَ التَّقوی وکانوا اَحَقَّ بِها و اَهلَها و کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیء عَلیما».
بیشتر مفسران گفته اند:مراد از «
کلمة التقوی»
کلمه توحید یعنی قول «لا اله إلاّ الله» است
.
نیز روایاتی
کلمه تقوا را رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، امیرمؤمنان،
علی (علیه‌السلام) و امامان
معصوم (علیهم‌السلام) دانسته اند.
اطلاق
کلمه تقوا بر امامان معصوم(علیهم‌السلام) یا از این روست که آن ها
کلمات الهی اند و همان طور که
کلمات از ضمیر خبر می دهند، آنان مراد خداوند را بیان می کنند یا بدان جهت است که ولایت ایشان و پذیرفتن امامت آنان انسان را از آتش
جهنم نگه می دارد
، چنان که در بعضی از روایات از ولایت امیرمؤمنان به «
کلمة التقوی» یاد شده است.
در زیارت های زیادی همچون
زیارت امام حسین (علیه‌السلام) در
اربعین ،
عید فطر و
قربان شهادت داده می شود که امامان از فرزندان او،
کلمه تقوایند.
(۱). احکام القرآن، الجصاص (م. ۳۷۰ ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.
(۲). بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۳). البرهان فی تفسیر القرآن، البحرانی (م. ۱۱۰۷ ق.)، قم، البعثة، ۱۴۱۵ ق.
(۴). تأویل الآیات الظاهره، سید شرف الدین علی الحسینی استر آبادی، (م. ۹۶۵ ق.)، به کوشش استاد ولی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ ق.
(۵). التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۶). تحف العقول، حسن بن شعبة الحرانی (م. قرن۴ ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق.
(۷). التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش.
(۸). تسنیم، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش.
(۹). تفسیر اطیب البیان، عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ ش.
(۱۰). تفسیر الثوری، سفیان الثوری (م. ۱۶۱ ق.)، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۳ ق.
(۱۱). تفسیر الصافی، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق.
(۱۲). تفسیر العیاشی، العیاشی (م. ۳۲۰ ق.)، به کوشش رسولی محلاّتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
(۱۳). تفسیر غریب القرآن الکریم، الطریحی (م. ۱۰۸۵ ق.)، به کوشش محمد کاظم، قم، زاهدی.
(۱۴). تفسیر القرآن الکریم، الشبّر (م. ۱۲۴۲ ق.)، به کوشش حامد حفنی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۷ ق.
(۱۵). تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ ق.
(۱۶). التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق.
(۱۷). تفسیر کنزالدقایق، المشهدی، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ ق.
(۱۸). تفسیر مجاهد، مجاهد (م. ۱۰۲ ق.)، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ ق.
(۱۹). تفسیر المحیط الاعظم، سید حیدر آملی (م. ۷۸۲ ق.)، به کوشش موسوی تبریزی، وزارت ارشاد، ۱۴۱۴ ق.
(۲۰). التفسیر المنسوب الی الامام العسکری(علیه السلام)، به کوشش ابطحی، قم، مدرسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۹ ق.
(۲۱). تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۲۲). تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
(۲۳).
التقوی فی القرآن، السید کمال الحیدری، دمشق، مؤسسة دارالصادقین الثقافیة، ۱۴۲۱ ق.
(۲۴). جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیة، ۱۳۹۹ ق.
(۲۵). جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۲۶). الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.
(۲۷). الخصال، الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ ق.
(۲۸). روضة الواعظین، الفتال النیشابوری (م. ۵۰۸ ق.)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی.
(۲۹). زادالمسیر، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)، به کوشش محمد عبدالرحمن، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ ق.
(۳۰). سفینة البحار، شیخ عباس القمی (م. ۱۳۵۹ ق.)، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۶ ق.
(۳۱). شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، (م. ۵۰۶ ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ ق.
(۳۲). عیون الحکم والمواعظ، علی بن محمد اللیثی (م. قرن ۶)، به کوشش حسنی، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ ش.
(۳۳). غررالحکم، عبدالواحد آمدی (م. قرن ۵)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۷ ق.
(۳۴). فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دارالمعرفه.
(۳۵). فقه القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ ق.)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.
(۳۶). الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۳۷). کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
(۳۸). لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ ق.
(۳۹). مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۴۰). مستدرک الوسائل، النوری (م. ۱۳۲۰ ق.)، بیروت، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.
(۴۱). مشکاة الانوار، الطبرسی (م. قرن ۷)، به کوشش هوشمند، دارالحدیث.
(۴۲). المصباح المنیر، الفیومی (م. ۷۷۰ ق.)، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق.
(۴۳). معانی الاخبار، الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.
(۴۴). معدن الجواهر، محمد بن علی الکراجکی (م. ۴۴۹ ق.)، به کوشش حسینی، قم، مهر استوار، ۱۳۹۴ ق.
(۴۵). مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
(۴۶). مواهب الرحمن، سید عبدالاعلی السبزواری، دفتر آیة الله سبزواری، ۱۴۱۴ ق.
(۴۷). میزان الحکمه، ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۴۱۶ ق. المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
(۴۸). نهج البلاغه، صبحی صالح، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
برگرفته از مقاله تقوا، دائرة المعارف قرآن کریم.
