معجم الأدباء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یاقوت در مقدمه کتاب خود «
معجم الادباء» را گاه ارشاد الاریب فی معرفة الادیب نامیده ولی در مواضع دیگر نامهای مختلفی به آن داده است. چون اخبار الادباء، کتاب الادباء،
معجم الادباء و نیز اخبار النحویین.
وی در کتاب خود از نحویان و لغت شناسان و نسب شناسان و اخباریان و مورخان و وراقان معروف و کاتبان مشهور و صاحبان رسایل مدون و خطاطان حکایت کرده و کوشیده است تاریخ ولادت و وفات و آثار هر یک از آنها را ذکر کند و نیز نسب آنان را تا جایی که برایش ممکن بوده بر شمارد و نیز شماری از شعرهایشان را بیاورد ولی با هدف ایجاز مطلب، اسانید روایات را حذف کرد، ولی منابع هر
روایت را آورده است. شرح حال برخی را به تفصیل آورده چون شرح حال
صاحب بن عباد و
ابو حیان توحیدی و
محمد بن جریر طبری و...
یاقوت عنوان‌ها را به ترتیب
حروف هجا آورد، هر چند این ترتیب به دقت رعایت نشده است، زیرا گاهی شرح حال
شاعران را نیز در زمره شرح حال ادیبان آورده است. یاقوت از سن بیست سالگی نگارش
معجم الادباء را آغاز کرده است. برخی عناوین این کتاب مفقود شده‌اند.
تعداد منابعی که یاقوت از آنها در تالیف این اثر بهره برده نزدیک به ۲۵۰ منبع است ولی البته همه منابع نیست. وی از معاصران خود فراوان سخن پرسیده یا از آثار آنان سود برده است.
منابع مهم او عبارتند از:
فهرست ابن ندیم،
تیمیة الدهر ثعالبی،
تاریخ بغداد خطیب،
تاریخ دمشق ابن عساکر،
تاریخ نیشابور حاکم،
معجم الشعراء مرزبانی،
نشوار المحاضرة تنوخی،
طبقات النحویین زبیدی، و کتابهایی چون
تاریخ اصفهان و
تاریخ بیهق و
تاریخ خوارزم و غیره. گاه نیز از مؤلفی نام می‌برد ولی از کتاب او نامی نمی‌برد.
از جمله نقایص کتاب می‌توان به عدم رعایت ترتیب الفبایی در ذکر اسامی اشاره کرد. کتاب از این جهت دارای اضطراب است به ویژه در حرف الف.
نقیصه دیگر شرح حال بعضی از
شاعران است که هیچ گونه تصنیفی از آنان در اختیار ما نیست چرا که این دسته از
شاعران در زمانی می‌زیسته‌اند که تالیف در آن شایع نبوده است مثل صدر
اسلام و عصر
بنی امیه. افرادی چون
ابو ذؤیب هذلی،
ابو زبید طائی،
یزید بن مفرغ،
ابن طثریه،
ابن میادة، شبیب بن برصاء و غیره. همانند این اشخاص نباید نامشان در
معجمی که ویژه ادبا است ذکر می‌شد.
در آخر هر حرف، فصلی را به یاد کرد افرادی که به
لقب و
نسب و
کنیه مشهورند اختصاص می‌دهد، بدون اینکه به شرح حال آنان بپردازد بدین هدف که در جای خاص خودش شرح حال فرد را ذکر کند، اما در کتابی که به ما رسید، از این شرح حال اثری نیست.
معجم الادباء را نخستین بار خاور شناس بزرگ انگلیسی د. س. مار گلیوت، چاپ کرد. او یک نسخه از کتاب را که در کتابخانه بریل یافته بود اساس کار خود قرار داد. این نسخه پر از غلط و خطا بود. او به ناچار برای تصحیح آن از کتابهایی که از یاقوت نقل کرده بودند چون
الوافی بالوفیات صفدی،
فوات الوفیات کتبی،
روضات الجنات خوانساری و نیز کتابهایی که یاقوت از آنها نقل کرده بود استفاده نمود. چاپ مارگلیوت هفت جلد است و در قاهره به سال ۱۹۰۷ م به طبع رسیده است.
سپس ابراهیم یازجی نیمی از کتاب را تصحیح کرد که در سال ۱۹۰۶ مرگش در رسید. نصف باقی را نسطاس حمصی تصحیح کرد. همین ناشر چاپ دوم کتاب خود را آغاز کرد. این چاپ در سالهای ۱۹۲۵ و ۱۹۲۷ م در قاهره صورت گرفت و ۱۰۴۱ شرح حال را در برداشت.
بار سوم کتاب
معجم الادباء در زمره مطبوعات دار المامون، به همت احمد فرید رفاعی، در بیست جزء و ده مجلد منتشر شد. آخرین چاپ کتاب به اهتمام و تصحیح دکتر احسان عباس در هفت مجلد (شش جلد متن کتاب و جلد هفتم شامل یک مؤخره مفصل در شرح حال یاقوت و آثار او) توسط انتشارات دار الغرب الاسلامی، بیروت به سال ۱۹۹۳ م به طبع رسیده است.
(۱) - ترجمه
معجم الادباء، عبد المحمد آیتی، نیمه نخست، سخنی از مترجم، انتشارات سروش. چاپ اول، سال ۱۳۸۱.
(۲) - مقدمه دکتر احسان عباس، ج۷
معجم الادباء.
نرم افزار تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
