مصطفی بن حسن جنابی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابومحمد مصطفی بن حسن جَنابی،
مورخ عثمانی می‌باشد.
او در
خاندانی عالم پرور اهل
آناطولی به دنیا آمد. نامش را بعضی جنّابی (با تشدید)
نوشته‌اند و چون در
شعر جنابی
تخلص می‌کرد، گاهی با «مصطفی جنابی بروسه لی» (متوفی ۱۰۰۴) خلط شده است.
وی پس از طی مراحل
تحصیلی ، مدتی در محضر «ابوالسعود افندی» ــ که از ۹۵۲ تا ۹۸۲
شیخ الاسلام عثمانی بود
خدمت و آنگاه در
مدارس متعدد
تدریس کرد و در ۹۹۲ عهده دار
قضاوت حلب شد.
دو سال بعد، به سبب
بیماری ، از این مقام
عزل گردید و سرانجام در ۹۹۹ در همان شهر درگذشت.
«محمد ثریا» تاریخ
انتصاب او را به قضاوت حلب، ۹۹۵ و تاریخ درگذشتش را ۹۹۷ نوشته
که با منابع دیگر متفاوت است.
اهم
آثار جنابی به این قرار است :
«البحر الزخار و العَیلم التیار»، که «الحافل الوسیط و العیلم الزاخر المحیط»، «البحر الزاخر و العیلم الطیار»، «العیلم الزاخر فی احوال الاوائل و الاواخر»، و «البحر و تاریخ الجنابی» نیز نامیده شده است.
این اثر دو جلدی بزرگ که به
عربی نوشته و به «سلطان مراد سوم» (حک: ۹۸۲ـ۱۰۰۳) تقدیم شده،
تاریخ عمومی است که از
خلقت آدم تا سال ۹۹۷ را در بر می‌گیرد و مشتمل است بر
مقدمه و ۸۲
باب و هر باب اختصاص دارد به یک
دولت .
باب های عمده آن، پس از مقدمه ای در باره
خلقت و
نبوت و
رسالت و
خلافت و اختصاص باب اول به
انبیا ، در باره
ملل و دولت های
باستانی با عناوینی چون «
ملوک فُرس »، «ملوک
یونان »، «ملوک
روم »، «ملوک
بنی اسرائیل » و سلسله های بعد از
اسلام چون
امویان شام و
اندلس ،
عباسیان ،
ادریسیان ،
اغلبیان ،
موّحدون ،
طولونیان ،
فاطمیان ،
ایوبیان ،
طاهریان ،
صفاریان ،
غزنویان ،
آل بویه ،
سلجوقیان ،
قرامانیان ،
عثمانیان ،
خوارزمشاهیان ،
چوپانیان ،
قراقوینلوها ،
آق قوینلوها و
آل شیخ حیدراسماعیلی (
صفویان ) است.
بابِ تاریخِ عثمانی آن مفصّل تر از باب های دیگر و در حدود یک پنجم
کتاب است و گزارش حوادث تا زمان خاتمه تألیف دنبال شده است.
هامر پورگشتال، که از محققان در مآخذ
تاریخ عثمانی است، بر صحت
قول جنابی تأکید کرده است.
«البحر الزخار» به
نثری مصنوع و آمیخته به شعر نوشته شده و در بر دارنده اطلاعات ارزنده ای است که منابع آن‌ها به دست نیامده است.
برخورد انتقادی
مؤلف با منابعی که از آن‌ها استفاده کرده و آوردن
شرح احوال علمای درگذشته در دوره
سلطنت هر
پادشاهی ، در پایان شرح حوادث همان دوره، از ویژگی‌ها و امتیازات این اثر است.
این
اثر از منابع مهم بسیاری از
تواریخ بعدی بوده است و
مورخانی چون «
کاتب چَلَبی» معروف به «
حاجی خلیفه »، «مصطفی عالی» و «منجم باشی»، با الگو قرار دادن آن، آثاری پدید آورده اند.
نسخ متعددی از این اثر در
کتابخانه های ترکیه ، و
اتریش و
انگلستان موجود است.
جنابی خود «البحر الزخار» را به عربی
تلخیص کرد و آن را «نهایة المَرام» نامید. ترجمه
ترکی خلاصه همان اثر که مشتمل است بر شصت باب،
«دُرّمکنون» یا «گلشن تواریخ» نامیده شده است.
«السَّبْعُ السیار»، «تاریخ بلاد مغرب»، «جواهر الغرائب»، «فرصت نامه»، «تحفة الادیب و
هدیة الاریب»، «
هدیة العارفین»، «الحضیرة (یا) الحَظیرةُ الخَضِرَة و الحدیقةُ النَضِرة»، «رساله فی بناء ایاصوفیه» و «قلعة قسطنطینیه» از آثار منسوب به جنابی اند.
جنابی به ترکی و
عربی شعر می‌گفت.
در منابع به وجود
دیوانی از وی اشاره نشده است.
(۱) محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب المقارنة، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
(۲) محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
(۳) محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱.
(۴) حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی
الکتب و الفنون.
(۵) شمس الدین بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
(۶) محمدبن یحیی عطائی، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، ۱۹۸۹.
(۷) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۸) حسن قنالی زاده، تذکرة الشعراء، چاپ ابراهیم قتلق، آنکارا ۱۹۷۸ـ۱۹۸۱.
(۹) جوزف فون هامر پورگشتال، تاریخ امپراطوری عثمانی، گراتس ۱۹۶۳.
(۱۰) دایرةالمعارف اسلامی ترک، ذیل "جنابی ابومحمد مصطفی بن حسن"، IA.
(۱۱) میدان لاروس: فرهنگ لغت و دانشنامه، استانبول: ناشر میدان، ۱۹۹۰-۱۹۹۱.
(۱۲) احمد زکی ولیدی طوغان، تاریخچه اصول، استانبول، ۱۹۶۹.
(۱۳) دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل "الجنابی مصطفی افندی"، توسط "Mehmet Canatar.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مصطفی بن حسن جنابی»، شماره۴۹۱۳. /p/span
