مشارق أنوار الیقین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مشارق انوار الیقین فی حقائق اسرار امیرالمؤمنین علیه‌السّلام»، کتابی است به
زبان عربی، نوشته
رجب بن محمد بن رجب برسی ، در شرح و تفسیر مناقب و فضایل
اهل بیت، به ویژه علی علیه‌السّلام .
کتاب، مشتمل بر شرح حال مؤلف به قلم محقق اثر،
علامه سید علی عاشور ، مقدمه مؤلف،
خطبه کتاب، یک صد و چهار فصل و یک خاتمه است. در پایان، نمونه‌ای از اشعار برسی توسط محقق به کتاب افزوده شده است.
این کتاب، مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر برسی است که با شیوه‌ای بدیع و ابتکاری و با استفاده از مبانی
عرفان نظری به شرح و تفسیر مناقب و فضایل اهل بیت علیه‌السّلام ، خصوصا
حضرت علی علیه‌السّلام پرداخته است. برسی در این اثر،
روایات خاصی را که مربوط به فضایل حضرات معصومان علیه‌السّلام بوده، نقل نموده که پیش از او کم تر مورد توجه قرار می‌گرفته و برای افرادی که بعد از او آمدند، منبع و مرجع مهمی شده است.
هانری کربن، درباره آثار برسی و «مشارق الانوار» می‌نویسد:
آثار رجب برسی برای
فلسفه شیعی دارای اهمیت بسیاری است. در میان آثار وی، «مشارق الانوار» را که مهم‌ترین
خطبه‌های عرفانی منسوب به امام اول را شامل می‌شود، می‌توان دیباچه‌ای بسیار عالی بر حکمت شیعی تلقی کرد. این اثر، شرحی مبسوط درباره
حقیقت محمدیه دارد که همه کلمات کتاب هستی را شامل می‌شود. این حقیقت، مرآت خداست؛ نور واحدی است که دو ساحت دارد: ساحت ظاهری که همان رسالت نبوی است و ساحت باطنی که
ولایت ؛ یعنی محبت الهی متجلی در امام است.
برسی در اظهار اندیشه هایش بی پروا بوده، محبت شدید او به اهل بیت علیه‌السّلام او را واداشته تا بسیاری از غرایب روایاتی را که درباره خاندان
عصمت و طهارت علیه‌السّلام وارد شده است، در یک جا (در کتاب مشارق) جمع آورد و این معنا سبب شده تا عده‌ای که حقیقت این سخنان برایشان روشن نشده است، او را مورد طعن قرار دهند و گروهی دیگر نیز- که خلوص نیت و عقیده مؤلف و وجود همین روایات را در متون مجامع حدیثی به طور پراکنده می‌دیده‌اند- به دفاع از او برخیزند. به هر حال، همگان محبت و ولای شدید او را نسبت به اهل بیت علیه‌السّلام می‌ستایند و مورد تاکید قرار می‌دهند.
برسی، از نخستین کسانی است که با تطبیق نظراتی که در مکاتب عرفانی راجع به
انسان کامل گفته شده، بر چهارده معصوم علیه‌السّلام ، در صدد معرفی مقام و رتبه بلند ایشان برآمده و آنچه را درباره کرامات و فضایل ایشان آمده، توجیه نموده است؛ در حالی که پیش از او کتاب‌های متعددی به ذکر فضایل و مناقب ائمه اطهار علیه‌السّلام اختصاص یافته بود، اما هیچ یک از آنها به صورت مستقیم و مفصل به بررسی و تفسیر فضایل مذکور نمی‌پرداخت. برسی، مستقیما به این کار پرداخته و کتاب «مشارق» را بر مبنای دوگانه ذکر فضایل و توجیه آنها نگاشته است. در مواردی نیز توجیهات او جنبه اقناعی داشته و راه جدال احسن را در پیش گرفته است. ازاین رو است که تاثرش از نظرات عرفا در سخنانش مشهود است و حتی در موردی مستقیما از محی الدین نام می‌برد.
برسی در ابتدای کتاب «مشارق»، افهام عادی را از درک مرتبه امیرالمؤمنین علیه‌السّلام قاصر می‌داند و از ملامت گری و
حسادت برخی از معاصران خود شکوه می‌نماید. پس از آن، فصول متعددی را به علم
حروف و شرافت آن اختصاص داده و با بهره گیری از آن، به بیان فضایل و مناقب
معصومین علیه‌السّلام می‌پردازد.
هم چنین، در این راه از علم نقط و دوایر نیز بهره جسته و درباره اسرار
سوره فاتحه و اسم اعظم مطالبی مطرح می‌نماید. از جمله مباحث کتاب، گفتاری است در باره حقیقت نقطه و فیض اول و اینکه انبیا مظاهر اسمای الهی‌اند. پس از آن، اخباری را که در فضل علی علیه‌السّلام و فرزندانش رسیده، مطرح نموده و به دنبال آن، اشعاری را که در مدح اهل بیت و امیرالمؤمنین علیه‌السّلام سروده، آورده و طرفه، آنکه بحث جالبی در باره برائت جستن
ائمه علیه‌السّلام از غلات به میان می‌آورد و روایاتی را در ذم غلات از حضرات معصومین علیه‌السّلام نقل می‌کند. بعد از آن، فصولی را به بیان اسرار ائمه و کرامات ایشان اختصاص داده و درباره اسرار تک تک چهارده معصوم طی فصولی مستقل، بحث می‌نماید. بیشتر مباحث کتاب، به بیان فضایل حضرت علی علیه‌السّلام اختصاص دارد. در بخش‌های پایانی کتاب، چند
خطبه منسوب به امیرالمؤمنین را آورده، مثل
خطبه افتخار (
خطبة البیان) و
خطبه تطنجیه.
از جمله مهم‌ترین انتقادات مخالفان نویسنده، استفاده وی از علم حروف و غلوآمیز بودن مطالب کتاب و نیز آوردن دو
خطبه مزبور در ضمن کتاب است.
کتاب، مشتمل بر پاورقی‌های محقق و فهرست مطالب می‌باشد. محقق، از نسخه‌های خطی کتاب، در این چاپ استفاده نکرده است.
دو تحریر از «مشارق انوار الیقین» در دست است. نسخه‌های موجود از کتاب، در آغاز و انجام و تقدم و تاخر مطالب و کم و زیاد شدن مطالب با هم تفاوت‌های فاحشی دارند، به طوری که به نظر می‌رسد مؤلف، دو بار این کتاب را نگاشته است. احتمالا پس از نگارش تحریر اول و مواجه شدن با انتقادات و حملات منتقدان، دست به تحریر دوم زده و در آن، برخی از کلماتی را که مورد اشکال منتقدان واقع شده، توجیه نموده است. نسخه شایع و مشهور که بارها به چاپ رسیده، تحریر دوم از کتاب است. به هر حال، مؤلف در هر دو تحریر به نام کتاب تصریح نموده و بسیاری از مطالب آن دو کاملا شبیه به هم و قسمت اعظمشان یکی است و در جاهایی فصولی مقدم و مؤخر و یا فصلی، با تفصیلی بیشتر آمده است.
از جمله تفاوت‌های بارز این دو تحریر، قسمت مفصلی است که در تحریر غیر مطبوع موجود است و در برخی نسخه‌ها به عنوان رساله مستقل، موسوم به «
الدرة الثمین » از تالیفات رجب برسی معرفی شده، ولی در تحریر مطبوع وجود ندارد.
در برخی از کتاب‌ها،
احادیث و مطالبی از «مشارق انوار الیقین» نقل شده که در نسخه چاپی موجود نیست و به احتمال از نسخه غیر مشهور استفاده نموده‌اند.
کتاب «مشارق الانوار» بارها در هند،
ایران و
لبنان به چاپ رسیده است. این کتاب، نخستین بار در بمبئی هندوستان در
سال ۱۳۰۳ ق، در مطبعه حسینی به صورت سنگی منتشر شد و پس از آن در سال ۱۳۱۸ ق، در همان شهر به چاپ رسید.
در بیروت، توسط مؤسسه اعلمی در ۲۵۴ صفحه، بدون ذکر تاریخ به چاپ رسید، و بار دیگر در همان جا به سال ۱۳۷۹ ق، در ۳۰۴ صفحه چاپ شده است.
در ایران، توسط نشر فرهنگ اهل بیت، در تهران بدون تاریخ، انتشار یافته و در آن، نسخه خطی تحریر شده به سال ۱۲۵۷ ق، مبنای کار قرار گرفته است. و در آغاز آن، رساله «لوامع انوار التمجید» و «جوامع اسرار التوحید» از تالیفات برسی و در پایان، مجموعه‌ای از اشعار وی درج شده است. منشورات الشریف الرضی در
قم ، از روی طبع مذکور، به سال ۱۴۱۴ ق، کتاب را چاپ نموده است.
تلخیص،
ترجمه و شرح و نقل از «مشارق انوار الیقین:»
۱. نخستین کسی که به تلخیص این اثر همت گماشته، مؤلف کتاب است. وی، این خلاصه را، «مشارق الامان و لباب حقائق الایمان» نامید؛
۲. «
الدر الثمین فی اسرار الانزع البطین »، از تقی الدین، عبدالله حلی (حلبی؟)، منتخبی است از کتاب «مشارق انوار الیقین» برسی؛
۳. «
خلاصة مشارق انوار الیقین »، از مولی محمد زمان بن کلب علی جلائر خراسانی (م ۱۲۸۶ ق)؛
۴. آخوند محمد صادق بن ملا علی رضا یزدی (قرن ۱۴) ترجمه تحت اللفظی نیکویی از کتاب «مشارق انوار الیقین» دارد که در آن، توضیحات اندکی در حاشیه از خود آورده است؛
۵. حسن
خطیب قاری سبزواری، ساکن
مشهد ، شرحی بر «مشارق انوار الیقین» به نام «
مطالع الاسرار » نگاشت. این شرح، در دو جلد و به زبان فارسی در حدود سی هزار سطر است که به دستور شاه سلیمان صفوی (۱۰۸۰- ۱۱۰۶ ق) نگاشته شده و شارح، قسمت اسرار اعداد و حروف اوایل کتاب را از قلم انداخته است؛ ظاهرا بدین جهت که متهم به حروفی گری و صوفی مسلکی نشود.
نرم افزار عرفان ۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
