مسجد الراس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد الراس، مسجدی با بنای کهن که در سمت غرب صحن
حرم امام علی (علیه‌السّلام) واقع شده است.
گویـا بـه علـت اینکـه روبـه‌روی مقـام سـر مقدس
امام حسین (علیه‌السّلام) قـرار داشته یـا بـه دلیـل اینکـه براسـاس برخـی از روایـات، سـر مبـارک امـام حسـین (علیه‌السّلام) در آنجـا بـه خـاک سـپرده شـده، اینگونـه نام‌گـذاری گردیده اسـت.
این مسجد در همین اواخر محل تدریس
آیت‌الله سیدمحسن طباطبایی و
آیت‌الله محمدصادق صدر بوده و هم اکنون در بازسازی‌های بزرگی که به منظور توسعه ضریح مطهر انجام شده است، به طرف غرب صحن حرم امام علی (علیه‌السّلام)، ملحق گردیده است.
درباره علت نام‌گذاری این مسجد، دو قول وجود دارد:
یکی به سبب قرار گرفتن مسجد در بالای سر مدفن شریف امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌باشد و دیگری، به علت این است که بنابر قولی، سر بریده حضرت امام حسین (علیه‌السّلام)، در این محل دفن شده است.
گفتنی است که براساس برخی اقوال، سر شریف امام حسین (علیه‌السّلام) در مجاورت یا نزدیک مدفن امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در نجف، به خاک سپرده شده است.
درباره محل دفن سر شریف امام حسین (علیه‌السّلام)، اقوال متعددی ذکر شده است که مهم‌ترین آنها، به شرح زیر است:
نظر مشهور میان علمای شیعه، آن است که سر شریف امام حسین (علیه‌السّلام) به کربلا بازگردانده شده و نزد بدن مطهر آن حضرت دفن شده است.
بر اساس برخی اقوال،
یزید، سر امام حسین (علیه‌السّلام) را برای عامل خود در
مدینه، عمرو بن سعید بن عاص، فرستاد و او سر شریف را کنار قبر حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) به خاک سپرد.
برخی مورخان نیز اشاره کرده‌اند که پس از آوردن سر امام (علیه‌السّلام) به
دمشق، سر شریف در خزانه امویان باقی ماند تا اینکه پس از مدتی، آن را از آنجا خارج نموده و دفن کردند.
برخی نوشته‌اند کسی که سر را از خزانه، خارج و دفن کرد «
سلیمان بن عبدالملک اموی» بود.
خوارزمی افزوده است زمانی که «
عمر بن عبدالعزیز» به خلافت رسید، سر را از آنجا خارج کرد. اما مشخص نشد با آن، چه کرد؛ برخی احتمال داده‌اند که او، سر را به کربلا بازگرداند.
براساس قول دیگری، عمر بن عبدالعزیز سر را از جای خود خارج نکرد. بلکه عباسیان پس از ورود به دمشق، سر را از محل دفن آن خارج کردند و با خود به محل نامعلومی بردند.
در زمان خلافت فاطمیان مصر، در شهر عسقلان فلسطین، زیارتگاهی وجود داشته که محل دفن سر امام حسین (علیه‌السّلام) به شمار می‌آمده است. «طلائع بن رُزَیک»، وزیر الفائز، خلیفه فاطمی، از ترس آنکه صلیبیان، عسقلان را اشغال کنند، تصمیم گرفت سر امام حسین (علیه‌السّلام) را از آنجا به قاهره منتقل کند و بدین منظور در «باب زُوَیله» قاهره، مسجدی برای دفن کردن سر بنا کرد. اما پس از رسیدن سر به قاهره، به دستور الفائز، آن را به کاخ‌های خلفای فاطمی منتقل کردند و پس از ساختن زیارتگاه مخصوصی در سال ۵۴۹ه. ق، سر را در آنجا دفن کردند.
مورخ دیگری گفته است که سر را در سال ۵۴۸ه. ق، به قاهره منتقل کردند و در سرداب قصر زمرّد قرار دادند و سپس نزدیک «قبة الدیلم» دفن کردند.
امروزه زیارتگاه راس الحسین (علیه‌السّلام) قاهره، از زیارتگاههای مهم و مشهور قاهره به شمار می‌آید و نزد مردم مصر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
قول دیگر درباره محل دفن سر امام حسین (علیه‌السّلام)، شهر نجف است. مبنای این قول، روایاتی است که در برخی منابع حدیثی مهم شیعه نقل شده است؛ از جمله
شیخ کلینی و
ابن‌قولویه روایت کرده‌اند که حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) به همراه فرزندشان
اسماعیل و راوی (یزید بن عمر بن طلحه)، از حیره به قصد زیارت امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) به نجف رفتند و هر سه در آنجا نماز خواندند. سپس امام (علیه‌السّلام) به فرزندش اسماعیل گفت: بایست و بر جدت حسین بن علی (علیه‌السّلام) سلام بده. راوی از امام پرسید: «آیا امام حسین (علیه‌السّلام) در کربلا نیست؟» حضرت فرمود: «بلی. اما هنگامی که سر مطهر آن حضرت را به شام آوردند، یکی از دوستان ما آن را ربود و کنار امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) دفن کرد».
کلینی و ابن قولویه، روایت دیگری نیز نقل کرده‌اند که «
ابان بن تغلب» می‌گوید:
همراه امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) بودم. ایشان از پشت کوفه عبور کرد و در جایی، از مرکب پیاده شد و دو رکعت نماز خواند. بعد‌اندکی جلو رفت و دو رکعت دیگر نماز خواند. سپس کمی حرکت کرد و باز پیاده شد و دو رکعت نماز خواند.
سپس فرمود: «اینجا قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است». عرض کردم: «فدایت شوم! پس آن دو مکان که در آن نماز خواندید، چه بود؟» حضرت فرمود: «یکی مکان سر امام حسین (علیه‌السّلام) بود و دیگری، جای منبر قائم (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)».
در روایت سومی نیز از حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است که فرمود:
«وقتی به غَری (نجف) وارد شدی، دو قبر می‌بینی: قبر بزرگ و قبر کوچک. قبر بزرگ، قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است و قبر کوچک، محل دفن سر حسین بن علی (علیه‌السّلام) است».
همچنین در روایت دیگری از «
یونس بن ظبیان» نقل شده است که به همراه امام صادق (علیه‌السّلام) از حیره خارج شد و امام (علیه‌السّلام) در دو نقطه نزدیک به یکدیگر، نماز خواند و بعد به راوی گفت که یکی از این دو جا، قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و دیگری، مدفن راس الحسین (علیه‌السّلام) است که آن را پس از فرستادن به شام، به کوفه بازگرداندند و خداوند آن را به نزد امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرستاد. پس سر با جسد و جسد با سر است.
با استناد به این روایات، برخی معتقدند که مدفن شریف سر امام حسین (علیه‌السّلام)، کنار قبر مطهر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) و در محلی که امروزه به
مسجد الراس شهرت یافته است، قرار دارد. اما براساس دیدگاه دیگری، محل دفن سر بریده امام (علیه‌السّلام) که در روایات فوق نیز به آن اشاره شده منطبق بر
مسجد حنانه، در شرق نجف، دانسته شده است که امروزه در آنجا، ضریحی منسوب به سر امام حسین (علیه‌السّلام) وجود دارد که در ادامه بحث به آن، اشاره خواهیم کرد.
همچنین گفتنی است، در کتب ادعیه، زیارتنامه‌ای برای امام حسین (علیه‌السّلام) وارد شده است که خواندن آن، به‌ویژه در حرم امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) مستحب است. برخی علما افزون‌بر روایات بیان شده، این زیارتنامه را نیز قرینه‌ای بر وجود سر امام حسین (علیه‌السّلام) در روضه مطهر امام علی (علیه‌السّلام) در نجف دانسته‌اند.
به هر حال، همان‌گونه که اشاره شد، بیشتر علما و مشاهیر شیعه، از دیرباز تاکنون معتقدند سر مبارک امام (علیه‌السّلام) به بدن آن حضرت در کربلا ملحق گردیده و در آنجا به خاک سپرده شده است.
ایـن مسـجد در عصـر ایلخانیـان و توسط «
غازان بن هولاکوخان» بنـا شـده اســت. او بـه منظـور بنـای این مسجد بـه مـدت یـک سـال کامـل، بیـن
نجف و مسـجد الحنانـة در ثویـه، چـادر زد تـا آن را بـه پایـان رسـانید.
براســاس نوشــته‌هایی کــه در محــراب قدیمــی مسـجد پیـدا شد، ایـن مسـجد در عصـر
شاه عباس اول، سـپس در دوره
نادرشاه افشار، تجدیـد بنـا شـده اسـت. ایـن تجدیـد بنـا، هنگامی صـورت گرفـت کـه فرمـان طـلاکاری گنبـد ضریـح و دو منـاره آن را نادرشـاه صـادر کـرد. هزینه‌هـای بنـای آن نیـز بـه بیسـت هـزار نـادری رسـید کـه رضیـه سـلطان بگـم، زن نادرشـاه آن را اهـدا نمـود.
این بنا همچنین در عصـر
سلطان عبدالحمید نیـز مرمـت گردیـد و بـرای آن، یـک منبـر از مرمـر سـاخته شـد. تاریـخ مرمـت آن کـه سـال ۱۳۰۶ه. ق، ۱۸۸۸م بـود، روی آن نوشـته شـده اسـت.
در مسجد غربی صحن مطهر متصل به ساباط، ایوان کوچک چهارگوشی در سمت دیوار جنوبی، میان محراب مسجد و ساباط قرار دارد. در این ایوان قبری است که بر روی آن پنجره‌ای از فولاد گران‌بها و ارزشمند می‌باشد و دارای دری قفل دار است. آنجا مدفن سر امام حسین (علیه‌السّلام) فرزند
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌باشد.
اسماعیلیانِ هندی تبار این قبر را
زیارت می‌کردند و زیارتش در نزد آنان جایگاه ویژه‌ای داشت، تا اینکه تعداد زائران آن زیاد شد. بلافاصله پس از این افزایش جمعیت، اداره اوقاف عثمانی در نجف، از سمت
تکیه بکتاشیه دری گشود و درِ اول آن را بست. هندیان و سایر زائران از درِ تکیه بکتاشیه داخل می‌شدند. پس از مدتی این در را هم بستند و مسجد سال‌های سال، تا زمان اشغال عراق و تشکیل حکومت عربی در عراق، بسته ماند.
آیت‌الله نائینی و پس از ایشان
آیت‌الله سیدجمال‌الدین گلپایگانی و بعد از وی فرزندش
آیت‌الله سیدمحمد جمال‌هاشمی،
امام جماعت این مسجد بوده‌اند. پس از سیدمحمد جمال‌هاشمی، فرزندش علامه
سیدهاشم هاشمی عهده‌دار این مسؤولیت بود؛ اما حکومت صدام، ایشان را دستگیر و تبعید کرد. بدین ترتیب مسجد برای چندین سال بسته و متروک ماند.
مرجع بزرگ و عالی‌قدر،
آیت‌الله سیدمحسن طباطبایی در این مسجد درس خارج می‌گفت و در این اواخر،
آیت‌الله محمدصادق صدر این مسجد را مکانی برای تدریس قرار داده بود و صبح و عصر در آن تدریس داشت.
سرانجام در سال ١۴٢۶هجری تخریب و بازسازی این مسجد به پایان رسید و هم‌اکنون داخل طرح بزرگ توسعه رواق مقدس قرار دارد. این مسجد، در بازسازی‌های بزرگی که به منظور توسعه ضریح انجام شده است، به طرف غرب صحن منابعحرم مطهر امام علی (علیه‌السّلام)، ملحق گردیده است.
• ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر لابن سعد، تحقیق: السید عبدالعزیز الطباطبائی، ط ١، بیروت، مؤسسة آل‌البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ١۴١۶ه. ق - ١٩٩۵م.
• مقتل الحسین، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ١، قم، انوار الهدی، ١۴١٨ه. ق.
• تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزی، قم، الشریف الرضی، ١۴١٨ه. ق - ١٣٧۶ه. ش.
• البدایة والنهایة، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی (ابن کثیر)، تحقیق: علی شیری، ط ١، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ١۴٠٨ه. ق - ١٩٨٨م.
• شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، عبدالحی بن احمد (ابن عماد الحنبلی)، تحقیق: محمود الارناؤوط، ط ١، دمشق، دار ابن کثیر، ١۴٠۶ه. ق - ١٩٨۶م.
• مثیر الاحزان، ابن نما الحلی، ط ٣، قم، مدرسه الامام المهدی، ١۴٠۶ه. ق.
• الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، عبدالله بن عبدالظاهر مصری (ابن عبدالظاهر)، تحقیق: ایمن فؤاد سید، ط ١، القاهرة، مکتبة الدار العربیة للکتاب، ١۴١٧ه. ق - ١٩٩۶م.
• الخطط المقریزیة (المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار)، (المقریزی)، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، القاهرة: مکتبة مدبولی، ١٩٩٨م.
• کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، تصحیح: بهراد الجعفری، ط١، تهران، صدوق، ١٣٧۵ه. ش.
• کامل الزیارات (ترجمه فارسی)، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، ترجمه: محمدجواد ذهنی تهرانی، تهران، پیام حق، ١٣٨٧ه. ش.
• الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح: علی اکبر الغفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
• تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسن الشافعی الدمشقی (ابن عساکر)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ١۴١۵ه. ق - ١٩٩۵م.
زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله «مسجد الراس»، ج۱، ص۴۸.
