مختصر عجائب الدنیا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مختصر عجائب الدنیا، از جمله کتب
کیهان نگاری عربی به قلم
ابراهیم بن وصیف شاه (متوفی ۵۵۹ ق) می‌باشد.
عجائب الدنیا اثر
مسعودی است که
ابن وصیف شاه آن را خلاصه و ارائه کرده است.
در سه جزء تدوین شده است. اولین جزء مشتمل بر چند بخش بوده و به اختصار آمده است. جزء دوم مفصل تر و آخرین جزء کتاب بخش اعظم مطالب را به خود اختصاص داده است. چینش مطالب کتاب؛ همانند عجائب الدنیا می‌باشد.
در کمتر از پنجاه سال پس از
وفات حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
توصیف جالبی از معموره زمین، منسوب به
عبدالله بن عمرو بن عاص، فاتح معروف
مصر رواج یافت که ضمن آن چنین آمده بود: صورت دنیا بر پنج جزء مشتمل است، چون سر پرنده و دو بال و سینه و دم. سر دنیا
چین است، و ماورای چین قومی است به نام واق واق، و آن سوی واق واق چندان اقوام مختلف هست که شمارشان را جز
خدا نداند؛ بال راست
هند است و ماورای هند دریاست و آن سوی دریا مخلوقی نیست؛ و بال چپ خزر است و ماورای خزر دو قومند به نام منشک و ماشک و آن سوی منشک و ماشک
یاجوج و ماجوج است و اقوامی که جز خدا نداند؛ و سینه ی دنیا
مکه و
حجاز است و
شام و
عراق و
مصر؛ و دم آن از ذات الحمام است تا مغرب؛ بدترین جای پرنده دم است.
این روایت به ویژه در مصر رواج یافت و گروهی و از آن جمله
ابن وصیف شاه در صفحه ۱۹ کتاب
آن را روایت کرده است. می‌توان گفت که کتاب در واقع شرح و تفصیل این روایت است، که در برخی موارد به
افسانه شبیه تر است؛ به عنوان نمونه در صفحه ۶۹ کتاب
در ذکر عجائب مخلوقات یاجوج و ماجوج، به
عناق بنت آدم اشاره می‌کند که دو سر داشته و در هر دست ده
انگشت و هر انگشت دو
ناخن؛ مانند
منجنیق. این حکایت‌ها با وجود این که به شدت رنگ
تخیل دارد؛ اما باید دانست که تصویر زمین به شکل یک پرنده، خاص عرب‌ها نیست، زیرا سامیان غربی نیز زمین را به شکل یک پرنده بزرگ تصویر کرده‌اند و همین تصویر به نوبه خود به بعضی از رسائل
مسلمانان چینی راه یافته است.
ابن
وصیف شاه از مروجان مطالب داستانی به حساب می‌آید. گزارش‌های وی خشک و بی روح است و رنگ افسانه دارد. درباره دوران‌های قدیم مطالب فراوان دارد که غالب آن محصول تخیل است و از منابع عربی مایه ندارد، بلکه بر تاریخ داستانی رایج در محافل قبطی، که ظاهرا در محیط شعوبی نشو و نما یافته بود، تکیه دارد. او د ر رابطه با بلاد مختلف گزارش‌های جغرافیایی می‌دهد؛ اما یکی از معایب مهم کار وی این است که حدود را آشفته می‌گوید، و تعیین جاها به صورت دقیق مشکل و احیانا
محال است.
با وجود همه این ملاحظات باید گفت، قسمت زیادی از مطالب در جای دیگر نیامده و اگر روایت او نبود به کلی از بین می‌رفت. وی معمولا در نقل مطالب دقیق است و تا حد امکان از شخصیت‌های معاصر حادثه نقل می‌کند. سبکی ساده و روشن و دلپذیر و از درازنویسی و حماسه گویی به دور است. از لحاظ روش کتاب به یک مجموعه مقالات بیشتر می‌ماند تا به یک کتاب منظم.
در ابتدای کتاب از دریاها و خشکی‌ها و درختان و میوه‌های آنها و وحوش و ویژگی‌های آنها و عجائبی که به گفته خود در طول حیاتمان مانند آن را ندیده و نشنیده‌ایم و در پایان آن از انسان‌ها و
اخلاق نیکو و
مذموم مطالبی را گرد آورده است. او از علوم عجیب و غریب و غیر ملموس و محسوس و علوم
سحر و
طلسم‌ها و
کیمیا و همچنین از
طب و
هندسه معماری نیز مطالبی آورده است. به عقیده نویسنده، عجائب تماثیل و
بتها و از جمله
عجل سامری نیز در محدوده مباحث کتاب جای میگرفته و از چگونگی این دست ساخته‌های بشر که برخی از آنها با حرکت
خورشید حرکت می‌کرده‌اند و یا با تغییر فصول سال تغییر جهت می‌داده‌اند، سخن گفته و شیوه تشخیص
صدق و
کذب آنها را بیان کرده است. وی در بخش نصایح، اشعاری فراوانی را آورده؛ که البته محقق کتاب بسیاری از اشعار را نامناسب دانسته و حذف کرده است. از دیگر مطالب، اسامی شهرها و عادات اهل آنها و طول شب و روز و فصل‌های سال است. کتاب به یک
شعر ختم شده است که در آن از
خداوند درخواست می‌کند که که این تالیف را از وی بپذیرد و در نامه
حسنات او قرار دهد.
کتاب با مختصر تحقیقی از سید حسن کسروی در یک جلد منتشر شده است. در ابتدا مطالبی از محقق اثر در رابطه با کتاب و نویسنده آن آمده است. فهرست مطالب نیز در انتها دیده می‌شود.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
