• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمدعلی آرشام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


محمدعلی درخشی علاف، فرزند غلامرضا که بعدها نام خود را به آرشام تغییر داد، در سال ۱۳۰۰ (ه. ‌ش) در شهرستان مشهد به دنیا آمد. ‌وی از مهرماه ۱۳۲۱مسئولیت‌های اطلاعاتی خود را به عنوان افسر مرزبانی در ستاد لشکر ۱۸ خراسان آغاز کرد. ‌وی در دوران جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ در پادگان نظامی بجنورد در حالی که منطقه تحت اشغال شوروی وارد پادگان شد.
[۱] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
[۲] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۳.



فعالیت وی در پادگان نظامی بجنورد، در شرایطی که منطقه فوق تحت اشغال ارتش شوروی قرار داشت، سبب شد که آرشام در رابطه با سرویس اطلاعات نظامی انگلیس قرار گیرد و در چارچوب شبکه‌ای از عوامل انگلیس در منطقه به خرابکاری علیه روس‌ها، بویژه قلی اوف – افسر اطلاعاتی شوروی که در پوشش کنسول شوروی در گنبد عمل می‌کرد، دست زند.
[۳] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
در اسناد موجود، گزارشی از آرشام موجود است که طبق آن معترف شده که باتفاق اردشیرخان شادلو (از عوامل شوکت‌الملک‌ (پدر اسدالله علم) علم و بزرگ مالک منطقه) فرد ترکمنی بنام موخی را به قتل رسانده است. ‌آرشام مدعی است که موخی یکی از مامورین اطلاعاتی شوروی بوده است. ‌طبق همین گزارش، آرشام در شکست ماجرای شورش افسران چپگرا، معروف به «قیام افسران خراسان» (به رهبری سرگرد علی‌اکبر اسکندانی)، نقش داشته است. ‌فعالیت‌های آرشام در خراسان مورد توجه انگلیسی‌ها قرار گرفت.
[۴] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
[۵] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصرپهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۳.
البته ابقاء وی در سازمان امنیتی ساواک هم با همکاری و حمایت انگلیس از وی بود که در واقع آرشام از جیره خواران انگلیس بود.
[۶] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۸۸.
[۷] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.


آرشام پس از فعالیت‌های اطلاعاتی در خراسان به تهران احضار شد و محرمانه به آذربایجان رفت و در سال‌های ۱۳۲۴- ۱۳۲۵ به تشکیل شبکه‌های مخفی در این منطقه دست زد. ‌او پس از این ماموریت مجددا به مشهد اعزام شد و رئیس تجسس رکن ۲ لشکر خراسان گردید تا نقش مهم‌تری در فعالیت‌های اطلاعاتی و سیاسی سرویس اطلاعاتی بریتانیا در خراسان داشته باشد. ‌او در دوران دولت دکتر محمد مصدق، از ۱/۵/۱۳۳۱ به آذربایجان منتقل شد و تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در این خطه بود. ‌آرشام پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲، به عنوان رئیس اطلاعات لشکر خراسان مجددا به این منطقه وارد شد و در زمستان ۱۳۳۴ به مناسبت مسافرت خروشچف و بولگانین به افغانستان در یک ماموریت سری، پنهانی وارد افغانستان شد و به تماس با شبکه‌های مخفی در این کشور پرداخت.
[۸] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۳.
[۹] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
آرشام پس از تاسیس ساواک، نخستین ساواک استانی که تاسیس شد در خراسان بود که توسط وی پی‌ریزی شد. ‌آرشام در دی ماه ۱۳۳۵ به عنوان اولین رئیس ساواک خراسان منصوب شد و به مدت ۵ سال در این ساواک نقش حساسی به عهده داشت.
[۱۰] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی رشیدیانها به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ج۲، ص۴۶۴.
[۱۱] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
آرشام رئیس ساواک خراسان به حدی عملکردهایش مورد پسند انگلیس بود که به خواهش رئیس MI-۶ سفارت که می‌خواست به شغل مهمی دهد. ‌وی پس از ریاست ساواک خراسان، سپس سیستان و بلوچستان و بعد استان کرمان شد.
[۱۲] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۹۶.
[۱۳] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۴.


آرشام در آذر ۱۳۴۱ ساواک فارس و بنادر را به سرهنگ مسعود حریری تحویل داد و در مرکز (اداره کل یکم ساواک) به کار پرداخت.
[۱۴] سیاهپور، دکتر کشواد، قیام عشایر جنوب از سال ۱۳۴۳-۱۳۴۴، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۸، ص۲۱۰.
او پس از طی دوره ویژه اطلاعاتی در آمریکا (سیا)، در ۱۹/۲/۱۳۴۵ ریاست ساواک کرمان را به دست گرفت.
[۱۵] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۴.
[۱۶] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
وی در سال ۱۳۳۵ زمینه‌های نارضایتی و عصیان در عشایر جنوب احساس شد و آرشام به عنوان یکی از زبده‌ترین عوامل MI-۶ در ساواک، در شهریور ۱۳۴۰ رئیس ساواک فارس و بنادر گردید
[۱۷] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی محمدباهری به روایت اسناد، تهران، ۱۳۸۸، ص۶۵.
و تا آذر ۱۳۴۱ در این سمت بود. ‌طبق گزارش آرشام، فعالیت‌های او در جنوب در سه محور بود، اول، مقابله با فعالیت نیروهای ضد رژیم در دانشگاه شیراز؛ دوم، تشکیل شبکه اطلاعاتی در میان عشایر و گردآوری اطلاعات و تهیه گزارشی جامع از اوضاع فارس. ‌گزارش مشروح فوق به شماره ۹۰۲۷/دف ۸ مورخ ۲۲/۵/۱۳۴۱ به مرکز ارسال شد و نقش اساسی در پی‌ریزی اقدامات بعدی در سرکوب عشایر داشت.
[۱۸] سیاهپور، دکتر کشواد، قیام عشایر جنوب از سال ۱۳۴۳-۱۳۴۴، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۸، ص۲۱۱.
در جریان درگیری مسلحانه عشایر در زمستان ۱۳۴۱- تابستان ۱۳۴۲، آرشام که اکنون در تهران بود، بارها در زمینه مسائل فارس با مسئولین نظامی وقت (سپهبد اسماعیل ریاحی – وزیر کشاورزی، سپهبد عزیز الله کمال – رئیس اداره دوم ارتش و سپهبد عزیزی) به مشاوره پرداخت. ‌سومین محور فعالیت‌های آرشام در جنوب تاسیس «انجمن دوستی ایرانیان با شیخ‌نشین‌ها» در فارس بود که پوشش فعالیت‌های برون مرزی ساواک، و در واقع MI-۶ در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس به شمار می‌رفت.
[۱۹] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۴-۴۳.
[۲۰] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.


با تاسیس شبکه‌ی فرماسونری «باشگاه لاینز» آرشام هم چنین در توسعه شبکه‌های فراماسونری در شیراز با دکتر ذبیح قربان همکاری نزدیک داشت و به تاسیس «باشگاه لاینز»
[۲۱] شاهدی، مظفر، ساواک و سازمان اطلاعات و امنیت کشور، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های تاریخ معاصر، ۱۳۸۶، ص۱۱۰.
در شیراز دست زد و در سال ۱۳۴۱ ریاست این باشگاه را به عهده داشت.
[۲۲] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
[۲۳] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.


در کرمان، آرشام به سرعت به چهره مخوف استان بدل شد و سایر قدرت‌های منطقه را تحت‌الشعاع حضور خود قرار داد، به نحوی که به تاسیس «دانش‌سرای عالی فنی آرشام» دست زد.
[۲۴] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۴.
او در سال‌های ۱۳۵۰- ۱۳۵۷ نقش کم نظیری در سرکوب حرکت‌های انقلابی در منطقه فوق ایفا نمود. ‌با اوج‌گیری انقلاب اسلامی ایران، آرشام طراح و مبتکر اقدامات وحشیانه و قساوت بار در سرکوب انقلاب بود و بویژه در حادثه خونین مسجد جامع کرمان (مهر ۱۳۵۷) نقش اصلی را داشت.
[۲۵] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۵.
در نتیجه، وزیر دادگستری دولت ازهاری برای حفظ «مصلحت» ساواک و آرشام، محترمانه برکناری او را به سپهبد ناصر مقدم توصیه نمود و آرشام در اواخر آذرماه ۱۳۵۷ برکنار شد. ‌متن سند فوق چنین است:
۲۱/۹/۱۳۵۷- وزارت دادگستری
ریاست محترم سازمان اطلاعات و امنیت کشور
نظر به این‌که گزارش هیئت نمایندگان دولت مامور به رسیدگی وقایع روز ۱۱/۷/۵۷ کرمان که نماینده وزارت دادگستری هم عضویت در آن داشته، حاکی است که اهالی و معتمدین محل معتقدند که حمله به مسجد جمکران قبلا از طرف کمیسیونی مرکب از روسای شهربانی و ژاندارمری و ساواک و معاون استانداری طرح و پی‌ریزی شده و هیئت در نتیجه رسیدگی و تحقیقات معموله تشخیص داده که ادامه خدمت آقای آرشام رئیس ساواک در محل به مصلحت خودش و آن سازمان نیست و هرچه زودتر باید جانشین مشارالیه که به تهران احضار شده انتخاب و به صورت ماموریت عزیمت نماید، لذا مراتب اعلام می‌شود، خواهشمند است بنا بر مصلحت مراتب مملکتی در انجام پیشنهاد هیئت اقدام و نتیجه را به این وزارت اعلام دارند.
[۲۶] شاهدی، مظفر، ساواک و سازمان اطلاعات و امنیت کشور، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های تاریخ معاصر، ۱۳۸۶، ص۲۱۱.
[۲۷] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۵.
(وزیر دادگستری ـ حسین نجفی)

ارتشبد فردوست در خاطرات خود آرشام را از معدود مقامات عالی ساواک که به شدت مورد توجه شاپور جی بودند، معرفی کرده است.
[۲۸] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۴.
وی پس از به وجود آوردن حوادث خونین در استان کرمان و به بار آوردن فاجعه‌ی مسجد جامع اصفهان توسط دولن ازهاری در آذرماه سال ۱۳۵۷ (ه. ‌ش) از سمت خود برکنار ماند، تا این‌که در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی با لجبازی با دولت ازهاری کرمان را ترک کرد و با قصد فرار به اروپا رفت.
[۲۹] مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۹۶.


۱. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
۲. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۳.
۳. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
۴. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
۵. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصرپهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۳.
۶. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۸۸.
۷. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
۸. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۳.
۹. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
۱۰. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی رشیدیانها به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ج۲، ص۴۶۴.
۱۱. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
۱۲. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۹۶.
۱۳. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۴.
۱۴. ↑ سیاهپور، دکتر کشواد، قیام عشایر جنوب از سال ۱۳۴۳-۱۳۴۴، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۸، ص۲۱۰.
۱۵. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۴.
۱۶. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
۱۷. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی محمدباهری به روایت اسناد، تهران، ۱۳۸۸، ص۶۵.
۱۸. ↑ سیاهپور، دکتر کشواد، قیام عشایر جنوب از سال ۱۳۴۳-۱۳۴۴، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۸، ص۲۱۱.
۱۹. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۴-۴۳.
۲۰. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
۲۱. ↑ شاهدی، مظفر، ساواک و سازمان اطلاعات و امنیت کشور، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های تاریخ معاصر، ۱۳۸۶، ص۱۱۰.
۲۲. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، اردشیر زاهدی به روایت اسناد، تهران، ۱۳۷۸، ص۴۳.
۲۳. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۴.
۲۴. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۴.
۲۵. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۵.
۲۶. ↑ شاهدی، مظفر، ساواک و سازمان اطلاعات و امنیت کشور، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های تاریخ معاصر، ۱۳۸۶، ص۲۱۱.
۲۷. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، ۱۳۷۰، ج۲، ص۴۲۵.
۲۸. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، رجال عصر پهلوی اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، ص۴۴.
۲۹. ↑ مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۹۶.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «محمدعلی آرشام»، تاریخ بازیابی۹۵/۵/۱۹.    


رده‌های این صفحه : تراجم | ساواک | فراماسون ها | مقالات پژوهه | مقامات عالی ساواک | نظامیان عصر پهلوی
جعبه ابزار