• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن مبارک‌شاه بخاری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بخاری، محمدبن مبارکشاه،
[۱] شرح حکمة العین، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
شمس الدین محمدبن مبارکشاه از حکمای قرن هشتم است.



ایشان شارح حکمة العین  است، آگاهی ما از او از راه همین شرح و چند اثر دیگر اوست.
از آن‌جا که در شرح خود بر حکمة العین تألیف دبیران کاتبی قزوینی، بیشتر حواشی قطب الدین شیرازی بر آن کتاب را آورده و از وی با تعبیراتی چون «رَحِمَهُاللّه»
[۲] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۴۳۴، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۳] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۵۴۰، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
یاد کرده است، باید کتاب را پس از وفات قطب شیرازی (۷۱۰) تألیف کرده باشد.
از طرفی نسخه ای از این شرح به خط یکی از شاگردان میر سیّد شریف جرجانی  موجود است که تاریخ کتابت آن ۷۹۵ است.
[۴] ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۲۸، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.

بنابراین، دوران زیست و شکوفایی علمی او در قرن هشتم بوده و در طبقه شاگردان قطب شیرازی و علاّ مة حلّی قرار داشته است.
احمدبن مبارکشاه از فضلای مصر که در ۸۰۶ در قا [[]] هره به دنیا آمد و در ۸۶۲ درگذشته
[۵] محمدبن عبدالرحمن سخاوی، الضّوءُ اللّامِع، ج۲، ص۶۵، قاهره (بی تا).
هیچگونه نسبتی با میرک بخاری ندارد و از تاریخ ولادت و مرگ او نمی‌توان در این باب کمک گرفت.
[۶] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۱۴، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.

از محل زندگی و استادان او نیز اطلاعی نداریم.

۱.۱ - علت نگارش حکمة العین


میرک بخاری، چنانچه در مقدمه اثر خود گفته است، به درخواست برادران دینی که مانند خود او با علوم الهی آشنا بوده اند، شرح حکمة العین را تألیف کرد تا پیچیدگیها و دشواریهای الفاظ آن را برطرف کند.
[۷] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۲۳، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.


۱.۲ - محتوای حکمة العین


او شرح خود را آمیخته با متن نگاشت و تمام حواشی قطب الدین شیرازی را در آن وارد کرد،
[۸] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۲۴، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
همچنانکه در مواردی چند از شرح علاّ مة حلّی بر حکمة العین ( ایضاح المقاصد ) بهره برد و از او با عنوان «فاضل شارح» و «افضل الشارحین» یاد کرد.
بعلاوه، از آرای ابن سینا ، شیخ اشراق ، ابوالبرکات بغدادی ، محمدبن زکریّای رازی ، فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی یاد و در تأیید مطالب خود به آن‌ها استشهاد کرده و البته بیشترین توجه را، به تبع مصنّف، به فخررازی داشته است.
گرایش او به نظر حکما بیش از متکلمان است و در مواضع خلاف غالباً جانب فلاسفه را رعایت می‌کند
[۹] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۳۵۸ـ۳۶۹، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
ولی گاهی نیز از فلاسفه فاصله می‌گیرد.
[۱۰] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۳۵۴ـ ۳۵۸، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.

از نکات در خور تأمل این کتاب، دیدگاه میرک بخاری درباره شاخه های مختلف علوم است.
حکمة العین شامل حکمت الهی و طبیعی است و از مباحث ریاضی فقط به اندکی از هیئت بسنده کرده است؛ شارح دلیل این امر را ابتنای ریاضیات بر «امور موهومه و اعتبارات ذهنیه» می داند، وحال آن‌که غرض اصلی از حکمت «بحث از اعیان موجودات» است.
او در تأیید سخنش به نظریه شیخ اشراق در این باب استناد جسته و از ابن سینا نیز کمک می‌گیرد، زیرا ابن سینا آنگونه که به دو شاخه الهی و طبیعی پرداخته ریاضی را تفصیل نداده است
[۱۱] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۲۹، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
این در حالی است که ابن سینا ریاضی را دانشی می‌شناساند که «اندر وی تشویش و اختلاف» کمتر پیش می‌آید،
[۱۲] ابن سینا، دانش نامة علائی، ج۱، ص۷۱، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۱۳] ابن سینا، منطق المشرقیین، ج۱، ص۸، قاهره ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
و در شفا نیز خلاصه ای از مقالات سیزدهگانه اقلیدس و دو مقاله ضمیمه آن را آورده است تا مباحثی را که در فلسفه ارسطو به آن پرداخته نشده جبران کند.
[۱۴] ابن سینا، قسم ریاضیّات، ج ۱، ص ۴.


۱.۳ - حکمة العین از مهم‌ترین کتب حوزوی


شرح حکمة العین از زمان تألیف با استقبال بسیار روبرو، و رسماً کتاب درسی شد.
[۱۵] بخش ۱، ص ۶۶، محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۵ ش.

ازینرو بیش‌تر مدرّسان و استادان حکمت و کلام ، خصوصاً در حوزه های علمی شیراز و اصفهان ، حواشی و شروح بسیار برآن نگاشتند که شماره آن‌ها از بیست می‌گذرد؛ مانند حاشیه میر سیّد شریف جرجانی ، حاشیه غیاث الدین منصور دشتکی، حاشیة خَفری به نام سوادالعین، حاشیه میرزاجان باغِ نوی، حاشیه میرزا رفیعا نائینی و حاشیة آقا جمال خوانساری .
[۱۶] ج ۸، ش ۱۵۰۸، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
[۱۷] ج ۸، ش ۱۵۱۱، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
[۱۸] ج ۸، ش ۱۶۴۲، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
[۱۹] ج ۱۰، ش ۲۷۸۷، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
[۲۰] ج ۱۵، ش ۵۰۳۰، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
[۲۱] ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۱۴۹ـ ۱۵۶، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
[۲۲] ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۱۶، ص۳۰۲، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
[۲۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۲۱ـ۱۲۲، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۴] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۲۴۰، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۷۲، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶] محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۱۵ـ۱۹، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.

میرک بخاری بر چند کتاب دیگر نیز شرح نوشت، بدین قرار: شرح بر هدایة الحکمة اثیرالدین ابهری ، شرح بر اَشکال التأسیس سمرقندی، شرح بر التبصرة فی علم الهیئة بهاءالدین خرقی و شرح بر منارالانوار فی اصول الفقه حافظ الدین نَسَفی به نام مدارالفَحول
[۲۷] ج ۲، س ۱۸۲۵، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۸] ج ۲، س ۲۰۲۹، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۹] حسن بن یوسف علاّ مه حِلّی، ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد، ج۱، ص۲۳، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
[۳۰] ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۲۷، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
[۳۱] ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۷۱-۳۷۴، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.



(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن سینا، دانش نامة علائی، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۳) ابن سینا، الشفاء، الریاضیات، ج ۱، چاپ ابراهیم مدکور، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
(۴) ابن سینا، منطق المشرقیین، قاهره ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
(۵) ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۶) محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۷) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۸) دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
(۹) محمدبن عبدالرحمن سخاوی، الضّوءُ اللّامِع، قاهره (بی تا).
(۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۱۱) حسن بن یوسف علاّ مه حِلّی، ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
(۱۲) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۵ ش؛

 
۱. ↑ شرح حکمة العین، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۴۳۴، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۳. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۵۴۰، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۴. ↑ ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۲۸، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۵. ↑ محمدبن عبدالرحمن سخاوی، الضّوءُ اللّامِع، ج۲، ص۶۵، قاهره (بی تا).
۶. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۱۴، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۷. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۲۳، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۸. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۲۴، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۹. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۳۵۸ـ۳۶۹، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۰. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۳۵۴ـ ۳۵۸، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۱. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۲۹، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۱۲. ↑ ابن سینا، دانش نامة علائی، ج۱، ص۷۱، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۳. ↑ ابن سینا، منطق المشرقیین، ج۱، ص۸، قاهره ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۱۴. ↑ ابن سینا، قسم ریاضیّات، ج ۱، ص ۴.
۱۵. ↑ بخش ۱، ص ۶۶، محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، چاپ محمد مشکوة، تهران ۱۳۶۵ ش.
۱۶. ↑ ج ۸، ش ۱۵۰۸، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
۱۷. ↑ ج ۸، ش ۱۵۱۱، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
۱۸. ↑ ج ۸، ش ۱۶۴۲، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
۱۹. ↑ ج ۱۰، ش ۲۷۸۷، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
۲۰. ↑ ج ۱۵، ش ۵۰۳۰، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ۱۳۴۰ ش، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش.
۲۱. ↑ ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۱۴۹ـ ۱۵۶، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۲۲. ↑ ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۱۶، ص۳۰۲، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۲۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۱۲۱ـ۱۲۲، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۴. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۲۴۰، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۵. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۷۲، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۶. ↑ محمدبن مبارکشاه بخاری، شرح حکمة العین، ج۱، ص۱۵ـ۱۹، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲۷. ↑ ج ۲، س ۱۸۲۵، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۸. ↑ ج ۲، س ۲۰۲۹، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۹. ↑ حسن بن یوسف علاّ مه حِلّی، ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد، ج۱، ص۲۳، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
۳۰. ↑ ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۲۷، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۳۱. ↑ ایران مجلس شورای ملی، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج۵، ص۳۷۱-۳۷۴، ج ۵، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۴۵ ش، ج ۱۶، تحریر و چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۴۸ ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بخاری»، شماره۶۳۵.    




جعبه ابزار