قیاس استثنائی منتج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیاس استثنائی منتج، به‌معنای
ضروب منتج
قیاس استثنائی متصل و منفصل است.
قیاس استثنائی به حسب جزء اول، که
قضیه شرطیه است، بر چهار قسم است؛ زیرا قضیه شرطیه گاهی متصله و گاهی منفصله است. و
قضیه منفصله برسه قسم است:
منفصله حقیقیه، مانعةالجمع و مانعةالخلو.
و به حسب جزء دوم، که
قضیه حملیه است، نیز بر چهار قسم است؛ زیرا قضیه حملیه، یا
موجبه و یا
سالبه است و متعلق سلب و ایجاب، گاهی
مقدم و گاهی
تالی است.
از ضرب چهار قسم جزء اول در چهار قسم حملیه مجموعا برای قیاس استثنائی ۱۶ قسم حاصل می‌شود که ۱۰ قسم از آن‌ها منتج و ۶ قسم غیر منتج است. ترکیبات منتج عبارت است از:
۱. ترکیب از متصله و حملیه؛ که در حملیه حکم به وضع مقدم شده باشد.
۲. ترکیب از متصله و حملیه؛ که در حملیه حکم به رفع تالی شده باشد.
۳. ترکیب از منفصله حقیقیه و حملیه؛ که در حملیه مقدم، وضع شده باشد.
۴. ترکیب از منفصله حقیقیه و حملیه؛ که در حملیه مقدم، رفع شده باشد.
۵. ترکیب از منفصله حقیقیه و حملیه؛ که در حملیه تالی، وضع یا رفع شده باشد.
۶. ترکیب از منفصله حقیقیه و حملیه؛ که در حملیه تالی، رفع شده باشد.
۷. ترکیب از منفصله مانعةالجمع و حملیه؛ که در حملیه حکم به وضع مقدم شده است.
۸. ترکیب از منفصله مانعةالجمع و حملیه؛ که در حملیه حکم به وضع تالی شده است.
۹. ترکیب از منفصله مانعةالخلوّ و حملیه؛ که در حملیه حکم به رفع مقدم شده است.
۱۰. ترکیب از منفصله مانعةالخلوّ و حملیه؛ که در حملیه حکم به رفع تالی شده است.
ترکیب‌های غیر منتج در قیاس استثنائی عبارت‌اند از:
۱. ترکیب از متصله و حملیه؛ که در حملیه حکم به رفع مقدم شده باشد. زیرا مقدم، لازم و تالی ملزوم آن است. و لازم، گاهی اعم از ملزوم است و رفع اعم مستلزم رفع اخص نمی‌باشد. و قوانین منطقی و انتاج بایستی کلی باشد و در یک مورد که لازم اعم باشد برای عدم حصول قاعده کلی کافی می‌باشد. به این جهت رفع لازم نه وجود ملزوم را ثابت می‌کند و نه عدم آن را.
۲. ترکیب از متصله و حملیه؛ که در حملیه حکم به وضع تالی شده باشد. زیرا چنان که گفته شد تالی ممکن است از مقدم اعم باشد، و وجود اعم شامل موردی گردد که اخص منتفی باشد. به این جهت اثبات اعم نه موجب ثبوت اخص و نه موجب رفع آن می‌گردد.
۳. ترکیب از منفصله مانعةالجمع و حملیه؛ که در حملیه حکم به رفع مقدم شده است.
۴. ترکیب از
منفصله مانعةالجمع و حملیه؛ که در حملیه حکم به رفع تالی شده است.
علت عدم انتاج این دو صورت آن است که در قضیه مانعةالجمع ارتفاع هر دو طرف شرطیه (مقدم و تالی) جایز است. بنابراین، رفع یکی از دو طرف، لزوماً مستلزم وضع یا رفع دیگری نیست.
۵. ترکیب از منفصله مانعةالخلوّ و حملیه؛ که در حملیه حکم به وضع مقدم شده است.
۶. ترکیب از
منفصله مانعةالخلوّ و حملیه؛ که در حملیه حکم به وضع تالی شده است.
علت عدم انتاج این دو صورت آن است که در قضیه مانعةالخلوّ اجتماع هر دو طرف شرطیه (مقدم و تالی) جایز است. بنابراین، وضع یکی از دو طرف، لزوماً مستلزم وضع یا رفع دیگری نیست.
در تنظیم این مقاله از منبع ذیل استفاده شده است:
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس استثنائی منتج»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۲۴.
