فضل بن شاذان (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری (م ۲۶۰ق)، معروف به ابن شاذان، از فقیهان، محدثان
ثقه و متکلمان بزرگ
شیعه در
قرن سوم هجری قمری بود. وی از اصحاب
امام هادی (علیه‌السّلام) و
امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است که از
امام رضا (علیه‌السّلام) و
امام جواد (علیه‌السّلام) نیز روایت نقل کرده است.
ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل نیشابوری ازدی، معروف به ابن شاذان، از فقیهان، محدثان و متکلمان بزرگ شیعه در قرن سوم است و پدرش
شاذان بن خلیل هم از محدثان
امامیه و از شاگردان
یونس بن عبدالرحمان بود.
گویا نام پدرش خلیل، و شاذان لقب اوست که به اشتباه بین شاذان و خلیل «ابن» گذاشته‌اند.
ابومحمد اهل
نیشابور بود. از تاریخ ولادتش گزارشی به دست ما نرسیده است، اما از آنجا که از امام رضا (علیه‌السّلام) بسیار روایت کرده و حتی یکی از کتاب‌هایش را بر اساس آموخته‌هایش از آن حضرت فراهم آورده
که گویای توانایی علمی او در زمان امامت امام هشتم (
۱۸۳-
۲۰۳ق) است، برمی‌آید که دست‌کم در حدود
۱۸۰ق زاده شده باشد.
آن‌گونه که از گزارشات
کشّی برمی‌آید، ابن شاذان در نوجوانی و مدتی پس از مرگ
هارون الرشید (م
۱۹۳ق) به همراه پدرش به
بغداد آمد و در
مسجد زیتونه، محله قطیعة الربیع بغداد نزد
اسماعیل بن عباد به آموختن
قرآن پرداخت
(گویا استاد قرائت او، اسماعیل بن عباد بصری بوده که در بغداد هم حضور داشته است.
) و سپس به
کوفه رفت و در آنجا از مشایخی چون
محمد بن ابی عمیر (م
۲۱۷ق)،
عبدالرحمان بن ابی نجران،
نصر بن مزاحم منقری،
حسن بن علی وشّاء،
حسن بن علی بن فضال،
احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی،
معمر بن خلاّد،
صفوان بن یحیی،
حسن بن محبوب و
محمد بن اسماعیل بن بزیع بهره جست.
ابن شاذان به
واسط نیز سفر کرده است.
شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امام هادی (علیه‌السّلام) و امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) آورده
و
نجاشی او را راوی امام جواد (علیه‌السّلام) هم ذکر کرده است.
ابن شاذان پس از سال‌ها تحصیل و کسب معارف تشیع و به احتمال زیاد، تدریس و نگارش برخی از کتاب‌هایش از عراق به نیشابور بازگشت. در زمانی که
عبدالله بن طاهر (حکومت
۲۱۴-
۲۳۰ق) بر
خراسان حکومت می‌کرد، فضل را به جهت تشیع مورد تفتیش عقاید قرار داد و
تبعید کرد، اما تبعیدگاه او بیان نشده است و شاید
بیهق باشد که در پایان عمر از آنجا نیز گریزان شد. وی یکی از عالمان شیعه امامی خراسان به‌شمار می‌رفت و کشّی از ارتباط دورادور او با امام هادی (علیه‌السّلام) خبر داده است.
برجسته‌ترین جنبه علمی شخصیت فضل، تخصص وی در
کلام است و از وی به عنوان متکلمی جلیل القدر یاد کرده‌اند.
محقق حلی نیز او را در شمار فقیهان درجه اول امامیه قرار داده است.
ابومحمد به عنوان راوی، در سلسله اسناد بسیاری از احادیث امامیه قرار گرفته و نجاشی به
توثیق او تصریح کرده است.
کسانی چون
علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری، محمد بن اسماعیل و
عبدالله بن حمدویه از وی روایت کرده‌اند.
وی در اواخر عمر در بیهق بوده که
خوارج در مناطق خراسان دست به آشوب زدند و او از ترس خوارج به نیشابور گریخت، اما در اثر سختی‌های این سفر، در اواخر سال
۲۵۹ق در بستر بیماری افتاد و در اوایل سال ۲۶۰ق در نزدیکی نیشابور قدیم درگذشت و
ابوعلی احمد بن یعقوب بیهقی بر او
نماز گزارد
و در همان‌جا به خاک سپرده شد. مقبره ابن شاذان هم‌اکنون در نزدیکی نیشابور کنونی باقی است.
نجاشی به نقل از
یحیی بن زکریا کنجی، تالیفات فضل بن شاذان را ۱۸۰ کتاب می‌داند که تنها بخش اندکی از آنها به دست او و شیخ طوسی رسیده است. این آثار عبارت‌اند از:
الامامة الکبیر الاربع مسائل فی الامامه، الخصال فی الامامه، المعیار و الموازنه، فضل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، معرفة الهدی و الضلاله القائم (علیه‌السّلام)، کتاب الرجعه، اثبات الرجعه، الملاحم، السنن، الفرائض الکبیر، الفرائض الاوسط، الفرائض الصغیر، المسح علی الخفین، الطلاق، کتاب العروس (العین)، الوعید و المسائل فی العالم و حدوثه، الوعد و الوعید، محنة الاسلام، الاستطاعه، مسائل فی العلم، المسائل و الجوابات، الاعراض و الجواهر، العلل (علل مربوط به عبادات که از امام رضا (علیه‌السّلام) شنیده است
) الایمان اللطیف الحسنی التعری و الحاصل المتعتین متعة النساء و متعة الحج حذو النعل بالنعل مسائل البلدان النجاح فی عمل شهر رمضان التنبیه فی الجبر و التشبیه النسبة بین الجبریة و البتریه الدیباج (در این کتاب مساله‌های گوناگون از کسانی چون ابوثور شافعی و اصفهانی گرد آورده و این عنوان، نامی است که شاگرد و راوی همه آثارش علی بن محمد بن قتیبه بر آن نهاده است) التوحید فی (من) کتب الله المنزلة الاربعه (به گفته شیخ طوسی، این کتاب در ردّ
یزید بن بزیع خارجی است) الرّد علی یمان بن رباب خارجی الرّد علی الاصّم الرّد علی المرجئه الرّد علی المثلثه الرّد علی الفلاسفه الرّد علی المنانیه الرّد علی الباطنیة و القرامطه الرّد علی البائسه النقض علی الاسکافی فی تقویة الجسم الرّد علی اهل التعطیل الرّد علی الدامغة الثنویه الرد علی الغلاة الرّد علی الغالیة المحمدیه تبیان اصل الضلاله الرّد علی محمد بن کرام الرّد علی احمد بن الحسین الرّد علی احمد بن یحیی الرّد علی الحشویه الرّد علی الحسن البصری فی التفضیل النقض علی ابی عبید فی الطلاق النقض علی من یدعی الفلسفة فی التوحید و الاعراض و الجواهر و الجزء (شاید با کتاب‌های الاعراض والجواهر و الرد علی الفلاسفه یکی باشد)
یوم و لیله (که به رؤیت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) رسیده و مورد تایید آن حضرت قرار گرفته است)
و الایضاح که با تحقیق
محدث ارموی به چاپ رسیده است.
گفتنی است دو تن با نام فضل بن شاذان وجود دارد که یکی این نیشابوری و دیگری
رازی است که گویا از عالمان
اهل‌سنت می‌باشد.
همان‌گونه که شیخ طوسی این احتمال را مطرح کرده،
ابن ندیم و بسیاری دیگر این دو را یکی پنداشته و هم شیعه و هم سنی خوانده‌اند، از این رو ابن ندیم می‌گوید: هر دو گروه شیعه و
حشویه (اهل‌سنت) فضل بن شاذان را از آن خود می‌دانند. آن‌گاه می‌افزاید که شرح حال فضل را به تناسب در شمار دانشمندان شیعه به تفصیل آورده است،
ولی متاسفانه در کتاب حاضر هیچ مطلبی وجود ندارد. همچنین
عباس بن فضل بن شاذان، محدث سنی و پسر رازی است نه نیشابوری.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۱۴-۶۱۵، برگرفته از مقاله «فضل نیشابوری».
