فضل بن سهل (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوالعباس فضل بن سهل سرخسی (
۱۵۴-
۲۰۲ق)، وزیر
مامون عباسی که از ذوق شعری، هوش، زیرکی،
بلاغت و
فصاحت خاصی برخوردار بود و در
ستاره‌شناسی نیز مهارت داشت. سرانجام مامون از ترس به خطر افتادن حکومت و خلافت‌اش دستور قتل وی را داد.
ابوالعباس فضل بن سهل بن عبدالله سرخسی، مشهور به ذوالریاستین، در سال ۱۵۴ق در
سرخس متولد شد،
اما بر اساس گزارش
طبری که می‌گوید: عمر وی به هنگام مرگ شصت سال بود،
ولادت وی باید در سال
۱۴۲ق رخ داده باشد.
وی از اشراف زادگان ایرانی بود و پدرش سهل در زمان
هارون الرشید (خلافت
۱۷۰-
۱۹۳ق)
اسلام آورد و به دستگاه
یحیی بن خالد برمکی پیوست و پسرانش فضل و
حسن نیز به خدمت
جعفر بن یحیی درآمدند و در نهایت، فضل به واسطه جعفر برمکی از خواص مامون (خلافت
۱۹۸-
۲۱۸ق) گردید. به گفته
خطیب بغدادی، زمانی که فضل بن سهل تصمیم به اسلام آوردن گرفت، کراهت داشت از اینکه به دست هارون و مامون مسلمان شود، از این‌رو در روز جمعه‌ای به تنهایی به مسجد جامع رفت، غسل کرد و لباس مسلمانی پوشید،
ولی بنابر روایتی که
ذهبی آورده، در سال
۱۹۰ق به دست مامون اسلام آورد و از
شیعیان بود.
شیخ طوسی او را در زمره اصحاب
امام رضا (علیه‌السّلام) برشمرده است.
وی دارای حدیث مسندی نیز می‌باشد که آن را از یحیی بن خالد برمکی نقل، و
طاهر بن حسین از او روایت کرده است.
وی که از ذوق شاعری،
هوش، زیرکی،
بلاغت و
فصاحت خاصی برخوردار بود و در
ستاره‌شناسی نیز مهارت داشت.
فضل به وزارت مامون رسید و در بسیاری از امور حکومت و مملکت طرف مشورت او قرار گرفت. او که در مدت اندکی به جایگاه و منزلتی خاص نزد خلیفه نایل شده بود،
پس از به قتل رسیدن
علی بن عیسی بن ماهان و
عبدالرحمان بن جبلة انباوی از فرماندهان لشکر
امین به دست
طاهر ذوالیمینین، به حکومت و امارت
همدان تا دریای خزر و
گرگان و
خلیج فارس و سرحدات
هند رسید.
او بدین‌گونه هم ریاست وزیران و دیوان و هم فرماندهی لشکریان مامون را عهده‌دار بود و بدین‌سبب به ذوالریاستین شهرت یافت.
تالیفی به نام الاختیارات که در موضوع شناخت اوقات و ایام و
نجوم بوده، از آثار اوست.
سرانجام مامون به دلیل زیرکی و شجاعت خاص و آوازه‌ای که فضل به دست آورده بود، نتوانست او را تحمل کند و چون حکومت و خلافت را در خطر دید، تصمیم به قتل وی گرفت و بدین‌منظور دایی خویش،
غالب اسود را به همراه جمعی دیگر برای کشتن او به
سرخس فرستاد
و آنان وی را در ۶۰ سالگی به سال ۲۰۲ق در حمام سرخس به قتل رساندند.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۱۰، برگرفته از مقاله «فضل سرخسی».
