علی‌اکبر مدرس حکمی یزدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آقامیرزا علی‌اکبر
حِکَمی یزدی معروف به
حکیم الهی، استاد
حکمت و
عرفان قرن سیزدهم و چهاردهم است.
وی در حدود ۱۲۶۷ در
یزد به
دنیا آمد.
پدرش ، میرزا ابوالحسن یزدی، از
تاجران یزد بود. علی‌اکبر از اوان جوانی به کسب دانش علاقه‌مند شد. او در
زادگاهش به تحصیل ادبیات و علوم پرداخت.
سپس به
اصفهان رفت و نزد آقامحمدرضا قمشه‌ای
اسفار ملاصدرا و شرح قیصری بر فصوص
الحکم محیی‌الدین ابن‌عربی را خواند و از درس شرح منظومه جهانگیرخان قشقایی نیز
بهره برد.
بعد از آن در
تهران علوم معقول را از آقاعلی مدرس طهرانی و میرزاابوالحسن جلوه و ریاضیات را از میرزاحسین سبزواری فراگرفت.
با آمدن آقامحمدرضا قمشه‌ای به تهران، بار دیگر شاگرد و استاد یکدیگر را یافتند.
حکمی علوم منقول را از میرزاابوالقاسم نوری تهرانی و سیدصادق طباطبایی و میرزاحسن آشتیانی فراگرفت.
حکیم یزدی چندی قبل از وقایع مشروطه به
قم رفت.
او در قم
ازدواج کرد و تا پایان
عمر در آن‌جا ماند
و به تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت.
وی در قم، به هنگام بروز
اختلاف میان مردم، یکی از مراجع رفع دعاوی بود،
اما ظاهراً مخالفان
فلسفه و عرفان نظر خوشی به او نداشتند.
حکیم یزدی در تهران و قم، شاگردان بسیاری داشت که مشهورترین آنها عبارت بودند از:سیدکاظم عصار تهرانی، میرزااحمد آشتیانی، سیدمحمدتقی خوانساری، سیداحمد خوانساری، میرزاابوالحسن شعرانی، میرزاابوالحسن رفیعی قزوینی، امام خمینی، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و میرزاخلیل کمره‌ای.
حکیم یزدی را از مدرّسان شاخص فلسفه و عرفان عهد خویش دانسته‌اند.
سیدجلال‌الدین آشتیانی،
احاطه
حکیم یزدی را در علوم ریاضی بیش از الهیات و علوم دیگر دانسته است.
برخی از
اسناد به‌جا مانده از او، مبین علاقه وی به مسائل سیاسی و مشارکت در امور اجتماعی است.
وی با بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله،
حاکم یزد، مناسبات حسنه‌ای داشت و بدیع‌الملک خود را شاگرد
حکیم دانسته است.
بدیع‌الملک‌میرزا، رساله
حکمت عمادیه را که شرح و ترجمه فارسی الدرّة الفاخرة عبدالرحمان جامی، و تقریر مطالب
حکیم یزدی است تحریر کرد.
بدیع‌الملک میرزا، به گفته خود،
رساله مشاعر ملاصدرا را نزد
حکیم خواند.
ترجمه فارسی مشاعر (تهران ۱۳۶۳ش) به نام بدیع‌الملک میرزا چاپ شده، اما او در مقدمه
گفته که ضمن استفاده از بیانات
حکیم یزدی، آنها را جمع و تحریر کرده و به نظر استادش رسانده و آن را عمادالحکمة نامیده است.
همچنین وی از
حکیم چند
پرسش فلسفی کرده که او به برخی از آنها پاسخ گفته است.
انگیزه طرح این پرسشها از
حکیم یزدی، احتمالاً آن بوده که او بیش‌تر از دیگران با مسائل فلسفی غرب آشنا بوده است.
به نظر مجتهدی،
پرسشهای بدیع‌الملک میرزا از
حکیم اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و می‌توان آنها را کلیدی برای ورود به یکی از مقاطع تحول فکر در
ایران و رویارویی ایرانیان با فلسفه جدید غرب دانست.
حکیم یزدی در ۱۳۴۴ در قم درگذشت و در
قبرستان شیخان دفن شد.
فقیه و مؤسس
حوزه علمیه قم ، حاج‌شیخ
عبدالکریم حائری ، در آن روز، به احترام وی، درس را تعطیل کرد.
حکیم یزدی در اواخر عمر، به سبب
بیماری ، نتوانست آثار خود را جمع‌آوری و چاپ کند، لذا برخی از آنها پس از
مرگ او از میان رفت.
قسمتی از آنچه باقی‌مانده با عنوان رسایل
حِکْمیه، که همه به فارسی است، به اهتمام فرزند او، محمود
حکمی یزدی، در ۱۳۶۵ش در تهران چاپ شده است.
قسمتی دیگر نیز، که برخی از آنها به فارسی و برخی به عربی است، با عنوان مجموعه رسائل کلامی و فلسفی و ملل و نحل، با مقدمه غلامحسین ابراهیمی دینانی در ۱۳۷۴ش در تهران به چاپ رسیده است.
رسایل
حکمیه مشتمل است بر رساله بَدیعَة إلهیة فی بیان مفهوم الماهیة و الوجود که آن را برای بدیع‌الملک نوشته، شرح فارسی رساله مسأله وجود ملاعبدالرحمن
جامی ، رساله معرفة‌النفس و معرفةالرب و رساله‌ای در هندسه با خط
حکیم یزدی.
از جمله آثاری که در مجموعه رسائل کلامی و فلسفی مندرج است، رساله
حکمت متعالیه، رساله ملل و نحل، تعلیقات علی شرح فصوص
الحکم قیصری، و تعلیقات علی
الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة است.
حواشی بر شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، شرح الشواهد الربوبیة ملاصدرا، تعلیقه بر شرح منظومه سبزواری از جمله
آثار چاپ نشده وی است.
حکیم شعر نیز می‌سرود و «تجلی»
تخلص می‌کرد و نیز در نگارش انواع خط مهارت داشت.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) امام‌خمینی، صحیفه نور، ج ۱۸، تهران ۱۳۶۵ش.
(۳) احمد امین، حیاتی، قاهره ۱۹۶۶.
(۴) بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله،
حکمت عمادیه، در عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و
الحکماء المتقدمین، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی‌بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش.
(۵) بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، عمادالحکمة:ترجمه و شرح فارسی کتاب مشاعر صدرالدین شیرازی، در محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، کتاب‌المشاعر، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۶۳ش.
(۶) عبدالرحمان بن احمد جامی، الدرة الفاخرة فی تحقیق مذاهب الصوفیة و المتکلمین و
الحکماء المتقدمین، چاپ نیکولا هیر و علی موسوی‌بهبهانی، تهران ۱۳۵۸ش.
(۷) محمد شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، تهران ۱۳۵۲۱۳۵۴ش.
(۸) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی حاج‌ملاهادی سبزواری، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۶ش.
(۹) منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ
حکماء و عرفای متأخر، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۰) کریم مجتهدی، آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب:مجموعه پژوهشی، تهران ۱۳۷۹ش.
(۱۱) مصطفی محقق داماد، «نخبگان علم و عمل ایران:میرزا علی‌اکبر مدرس
حکمی یزدی»، نامه فرهنگستان علوم، سال۳، ش ۳ (۱۳۷۵).
(۱۲) مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم
الحکماء، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۳) علی‌اکبر مدرس یزدی، رسائل
حکمیّه، چاپ محمود
حکمی یزدی، تهران ۱۳۷۲ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آقامیرزاعلی‌اکبر مدرس‌حکمی‌یزدی»، شماره۶۳۹۱.
