• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

علم کلام (پژوهشکده‌باقرالعلوم)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تعریف علم کلام از مباحث مقدماتی علم کلام است. متکلمین سه گونه تعریف از این علم دارند؛ تعریف به موضوع، تعریف به روش و تعریف به هدف. با جمع بندی آنها این تعریف کامل به دست می‌آید: «علم کلام دانشی است که به استنباط، تنظیم و تبیین معارف و مفاهیم دینی پرداخته و بر اساس شیوه‌های مختلف استدلال اعم از برهان، جدل، خطابه و... گزاره‌های اعتقادی را اثبات و توجیه می‌کند و به اعتراض و شبهات مخالفان دین پاسخ می‌دهد»


تعریف‌هایی که برای «علم کلام» شده مختلف است. بعضی از این تعریف‌ها تعریف به موضوع علم کلام است.
[۱] جرجانی، سید شریف، التعریفات، ج۱، ص۱۵۶.    
[۲] لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، ج۱، ص۴۱.    
و برخی اشاره به اهداف و رسالت‌های آن دارند؛
[۳] ایجی، عضدالدین، المواقف، ج۱، ص۳۴.    
[۴] جرجانی، سیدشریف، التعریفات، ج۱، ص۱۵۶.    .
[۵] ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، ص۴۵۸، بیروت دارالقلم، ۱۹۷۸ میلادی.    
چنان‌که تعریف به روش‌ علم کلام نیز ممکن است. همان‌گونه که برخی از محققان معاصر گفته‌اند
[۶] ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، ص۳۵، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۷۸.
بهترین تعریف، تعریفی است که در بردارنده موضوع، روش‌ و اهداف علم باشد، بر این اساس شایسته است نخست موضوع، روش و هدف یا اهداف علم کلام مشخص شود، آن‌گاه تعریف علم کلام ارائه گردد.

۱.۱ - تعریف به موضوع

درباره موضوع علم کلام نظریه‌های مختلفی ارائه شده است که از آن میان دو نظریه ذیل درست‌تر است:
۱- موضوع علم کلام، خداوند (اثبات وجود، صفات و افعال الهی) است.
۲- موضوع علم کلام، عقاید دینی است.
اکثر محققان معاصر موضوع کلام را عقاید دینی می‌دانند.

۱.۲ - تعریف به اهداف

در یک جمع‌بندی از سخنان متکلمان می‌توان اهداف علم کلام را چنین برشمرد:
الف) رسیدن به دین‌داری مدلل و محققانه در زمینه عقاید دینی
ب) اثبات پیش فرض‌ها و موضوع‌های سایر علوم دینی از طریق علم کلام (به این معنا که تا وجود خداوند و رستاخیز و فرستادن انبیاء، در کلام ثابت نشود و تا زمانی که بحث‌های مربوط به هدفمندی و تکلیف انسان در این علم بررسی نگردد، بحث در سایر علوم اسلامی؛ نظیر تفسیر، فقه، حقوق و... بی‌موضوع و بی‌معنا خواهد بود.)
ج) هدایت حق‌جویان و نقد سفسطه‌گران
د) دفاع از اصول و عقاید دینی
[۷] ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۷۸.


۱.۳ - تعریف به روش

علم کلام علمی تک روشی نیست بلکه به مقتضای رسالت‌های گوناگونی که دارد و در بالا به آن اشاره شد از روش‌های مختلف بهره‌ می‌گیرد. متکلم جهت تامین هدف اول و دوم فقط از راه استدلال یقین‌آور و برهانی وارد می‌شود ولی در رابطه با دو رسالت اخیر از همه روش‌های استدلالی بهره می‌گیرد. در این دو هدف انتخاب روش به عهده متکلم است که با در نظر گرفتن تفاوت‌های فکری و روحی طرف‌های بحث و نیز شرایط مختلف زمانی و مکانی و نیز سایر شرایط، شیوه استدلال مناسب را برمی‌گزیند. از این رو روش کلام گاه برهانی است و زمانی جدلی و خطابه‌ای.
[۸] ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، ص۵۳-۵۷، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۷۸.


با توجه به آن چه گفته شد، اکنون با سهولت و دقت بیشتری می‌توانیم تعریفی از کلام ارائه کنیم. براساس جمع‌بندی تعاریف علم کلام که از سوی معاصرین انجام گرفته علم کلام را می‌توان چنین تعریف کرد:
«علم کلام دانشی است که به استباط، تنظیم و تبیین معارف و مفاهیم دینی پرداخته و بر اساس شیوه‌های مختلف استدلال اعم از برهان، جدل، خطابه و... گزاره‌های اعتقادی را اثبات و توجیه می‌کند و به اعتراض و شبهات مخالفان دین پاسخ می‌دهد».
[۹] خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، ج۱، ص۴.    

در این تعریف نه تنها به موضوع کلام توجه شده که غایت و روش‌شناسی کلام نیز مورد عنایت قرار گرفته است.
با توجه به تعریف فوق، فواید و اهداف علم کلام و وظیفه متکلمان عبارت است از:
۱-استنباط
۲- تنظیم
۳- تبیین معارف و مفاهیم دینی
۴- دین پژوهی و شناخت دین به شیوه‌ تحقیقاتی نه تقلیدی
۵- اثبات مدعیات اعتقادی و عقلانی کردن آنها
۶- پاسداری از آموزه‌های دینی و زدودن شبهات از آنها.
[۱۰] خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، ج۱، ص۵.    

به عنوان مثال در مسئله شفاعت، متکلم با مراجعه به آیات و روایاتی که درباره قیامت سخن گفته‌اند و نیز برخی آیات و روایات دیگر، آموزه «شفاعت» را از دل آنها استخراج می‌کنند و پس از توضیح مفهوم و تبیین حدود و شرایط آن، از طریق دلایل عقلی و نقلی (قرآن و سنت) آن را اثبات می‌کند و اگر به ادعای مخالفین اثبات‌ناپذیر باشد، متکلم وجه عقلانی بودن اعتقاد به آن را نشان می‌دهد که تلاش اخیر در واقع قسمتی از دفاع از عقاید دینی است.
منابع:
.

۱. ↑ جرجانی، سید شریف، التعریفات، ج۱، ص۱۵۶.    
۲. ↑ لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، ج۱، ص۴۱.    
۳. ↑ ایجی، عضدالدین، المواقف، ج۱، ص۳۴.    
۴. ↑ جرجانی، سیدشریف، التعریفات، ج۱، ص۱۵۶.    .
۵. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، ص۴۵۸، بیروت دارالقلم، ۱۹۷۸ میلادی.    
۶. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، ص۳۵، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۷۸.
۷. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۷۸.
۸. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، ص۵۳-۵۷، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۷۸.
۹. ↑ خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، ج۱، ص۴.    
۱۰. ↑ خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، ج۱، ص۵.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تعریف علم کلام»، تاریخ بازیابی، ۱۴۰۰/۸/۵.    


رده‌های این صفحه : امور عامه علم کلام | علم کلام
جعبه ابزار