علم الاصول تاریخا و تطورا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«
علم الاصول تاریخا و تطورا»، تالیف
علی فاضل قایینی نجفی، به
زبان عربی و در زمینه تاریخچه
علم اصول است.
کتاب، دارای دو بخش
و یک خاتمه است: بخش اول با چهار فصل، در باره پیدایش
علم اصول، بخش دوم نیز با چهار فصل، در مورد
تطورات آن
و خاتمه، مشتمل بر چند فایده عام است.
در باره پیدایش
علم اصول فقه و مشتمل بر چهار فصل است که به ترتیب زیر بیان می‌شود:
در این فصل، مباحث زیر بررسی می‌شود
:
الف) تعریف
علم اصول :
علم به قواعدی است که برای استنباط احکام شرعی ممهد
و ممحض شده است
و غایت آن، قدرت بر استنباط احکام شرعی
و موضوع آن یا ادله اربعه
و یا هر چیزی که در طریق استنباط حکم شرعی به کار می‌رود، است.
ب) ادله در نزد
شیعه :
قرآن ،
سنت ،
اجماع و عقل .
ج) رابطه
فقه و اصول فقه : میان اصول فقه با
علم فقه ارتباط عمیقی وجود دارد
و نسبت بین آنها، نسبت مقدمه
و ذی المقدمه است
و اصول، نسبت به فقه، همانند
منطق ، نسبت به
فلسفه است.
د) مقدمات عمل
استنباط :
علم نحو ،
تفسیر ،
منطق ،
حدیث ،
رجال و علم اصول.
اصحاب ائمه، به جهت پاره‌ای از شرایط، ناگزیر به
اجتهاد با استناد به قواعد کلی موجه
و مقبول بودند، زیرا اولا: همیشه
و در همه حال به
ائمه دست رسی نداشته‌اند، نظیر شیعیان
خراسان و یمن .
ثانیا: ائمه علیه‌السّلام ، اصحاب شایسته خویش را به اجتهاد در احکام
و دادن
فتوی تشویق می‌کردند، نظیر
امر امام صادق علیه‌السّلام به
ابان بن تغلب که در مسجد بنشیند
و برای مردم فتوا دهد.
ثالثا: ائمه، به جواز اجتهاد صحیح از سوی اصحاب تصریح کردند.
رابعا: روایات نقل شده از
ائمه علیه‌السّلام ، در بحث اخبار متعارض
و علاج آنها،
حجیت خبر ثقه و امثال اینها، همگی دلالت بر جواز اجتهاد
اصحاب به طور مطلق دارند.
مؤلف، در این فصل،
ادله عقلیه و نقلیه‌ای ارائه می‌دهد که در عصر ائمه علیه‌السّلام اجتهاد وجود داشت.
عملیات فتوا به حکم شرعی در نزد
امامیه تطوراتی داشته است؛ در ابتدا، اشخاصی از اصحاب ائمه، مانند
زراة بن اعین ،
یونس بن عبد الرحمن ،
محمد بن مسلم و امثال اینها، با نقل نص حدیث برای استفتاء کنندگان،
فتوا می‌دادند، سپس در
تطورات بعدی، با نص روایت بدون ذکر سند، فتوا می‌دادند
و...
شیعه، به پیروی از ائمه علیه‌السّلام ، در برابر
قیاس و استحسان ، موضع سلبی داشته
و شدیدا منکر آن دو می‌باشد.
در باره
تطورات علم اصول فقه است
و شامل چهار فصل می‌باشد:
در این دوره، قواعد
علم اصول بر اساس روایات بوده، نه تعبیرات
و اصطلاحاتی که در دوران متاخر مرسوم شده است
و بیشتر روایات این
علم در عصر
صادقین علیه‌السّلام بود که به اصحاب خود قواعد این
علم را
املاء می‌نمودند. شخصیت‌ها
و تالیفات این دوره، عبارتند از:
هشام بن حکم که کتابی در باره الفاظ
و مباحث مربوط به آن نوشت؛ یونس بن عبد الرحمن، صاحب کتاب «اختلاف الحدیث
و مسائله»؛
ابو سهل نوبختی ، صاحب کتاب «
الخصوص و العموم »؛
حسن بن موسی نوبختی ، صاحب کتاب «
الخبر الواحد و العمل به »
و «الخصوص
و العموم». این دوره در
مدینه ،
کوفه و قم مرکزیت داشت.
این مرحله، آغاز عصر تصنیف بود
و مهم‌ترین شخصیت‌های این دوره عبارتند از
ابن ابی عقیل صاحب کتاب «المتمسک بحبل آل الرسول»؛
ابن جنید اسکافی صاحب کتاب «
کشف التمویه و الالباس علی اغمار الشیعة فی امر القیاس »؛
سید مرتضی صاحب کتاب «
الذریعة فی علم اصول الشریعه »
و...
برخی از محققان از جمله
شیخ طوسی ،
ابن ادریس ،
محقق حلی ،
علامه حلی ،
فخر المحققین ،
شهید اول ،
شهید ثانی ،
شیخ بهائی ،
صاحب معالم ،
محقق خوانساری ،
فاضل تونی و محقق شیروانی از مهم‌ترین شخصیت‌های این دوره محسوب می‌شوند.
مرحله چهارم، در
کربلا توسط
وحید بهبهانی ظهور کرد. وی، در عصری زندگی می‌کرد که اخباری گری سیطره داشت. او، با تلاش فراوان توانست
اخباری گری را ساقط
و اصولی گری را به جای آن بنشاند. این دوره، با وحید بهبهانی شروع شد
و با
آخوند خراسانی و متاخرین از
علماء، مانند
محقق عراقی ،
اصفهانی ،
نایینی و خویی به اوج خود رسید.
مؤلف، در خاتمه کتاب
، تحت عنوان «فوائد عامة» به تبیین اصطلاحاتی از قبیل
اصول فقه ، حاشیه، تقریرات پرداخته
و کتاب را به اتمام می‌رساند.
نرم افزار جامع اصول الفقه،مرکز تحقیقات کامپیوتری
علوم اسلامی.
