طَیْر (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
طَيْر (به فتح طاء و سکون یاء) از
واژگان قرآن کریم جمع طائر به معنی پرنده است. این واژه دارای مشتقاتی است که در
آیات قرآن به کار رفته است؛ مانند:
تَطیّر (به فتح تاء) از باب تفعّل به معنی
فال بد زدن،
طائر به معنای پرنده بوده و هچنین درباره عمل انسان نیز به کار رفته است.
طَيْر جمع طائر به معنی پرنده است و به قول
قطرب و ابوعبیده: طیر به واحد نیز اطلاق می‌شود،
و به نظر
شیخ طبرسی آن اسم جمع است و نیز مصدر آید «طَارَ یَطِیرُ طَیْراً وَ طَیَرَاناً».
(وَ اَمَّا الْآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَاْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَاْسِهِ) (...و امّا ديگرى به دار آويخته مى‌شود؛ و پرندگان از سر او مى‌خورند...)
(وَ اَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً اَبابِیلَ) (و بر سر آنها پرندگانى را گروه گروه فرستاد.)
طیر در هر دو آیه جمع طائر است ولی در آیه
(فَاَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِاِذْنِ اللَّهِ) (...سپس در آن مى‌دمم و به
اذن خدا، پرنده‌اى مى‌گردد...)
ظاهرا برای مفرد است.
تَطیّر از باب تفعّل به معنی
فال بد زدن است.
(قالُوا اِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ...) (آنان گفتند: ما شما را به
فال بد گرفته‌ايم...)
گاهی تاء را در طاء ادغام کرده و به اولش همزه می‌آورند مثل
(قالُوا اطَّیَّرْنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ) (آنها گفتند: ما تو را و كسانى كه با تو هستند به
فال بد گرفتيم...)
طیره به معنی
فال بد است.
راغب اصفهانی می‌گوید: اصل تطیّر در
فال زدن با پرندگان است سپس در هر
فال بد بکار می‌رود.
ابن اثیر در
النهایه گفته: اصل آن درباره پرندگان و آهوان و غیر آنهاست که از طرف راست یا چپ شخص می‌آمدند و این آنها را از مقاصدشان باز می‌داشت.
در
اقرب الموارد گفته:
سانح آن است که از طرف راست آید و مقابل آن
بارح است که از جانب چپ آید، عرب با سانح
فال نیک و با بارح
فال بد می‌زد.
قول
مجمع البیان در معنی سانح و بارح ذیل آیه
(وَ کُلَّ اِنسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ) (و هر انسانى، اعمالش را بر گردنش آويخته‌ايم...)
بر خلاف اقرب الموارد است.
در
تفسیر المیزان از
الکشاف نقل شده: اعراب با پرندگان
فال می‌زدند و آن‌را زجر می‌نامیدند، در مسافرت اگر پرنده از نزدشان می‌گذشت آن‌را به پرواز وا می‌داشتند، اگر از چپشان به راستشان می‌گذشت
فال نیک می‌زدند و اگر بالعکس می‌پرید به
فال بد می‌گرفتند لذا
فال بد را تطیّر خواندند.
طائر به معنای پرنده است، مثل
(وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ اِلَّا اُمَمٌ اَمْثالُکُمْ) (...و هيچ پرنده‌اى كه با دو بال خود پرواز مى‌كند، نيست مگر اين‌كه امّت‌هايى همانند شما هستند...)
درباره آیه در «امم» صحبت شده است.
طائر معنای دیگری نیز دارد که در آیات زیر روشن خواهد شد.
(وَ کُلَّ اِنسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً) (و هر انسانى، اعمالش را بر گردنش آويخته‌ايم؛ و
روز قیامت، نامه اعمالش را براى او بيرون مى‌آوريم كه آن‌را در برابر خود، گشوده مى‌بيند.)
مفسران طائر را در آیه به معنی عمل گرفته‌اند.
خود آیه نیز می‌فهماند مراد از طائر هر عمل خوب و بد انسان است که از وی قابل انفکاک نیست و به حکم و جعل
خداوند خیر و
شرّ به خود عامل مربوط است، ولی باید دید چرا به عمل طائر اطلاق شده، آیا قرآن در این اطلاق تابع رسم باطل جاهلیت شده است؟!! بنظر من قرآن در این استعمال نظری به اصطلاح جاهلیت ندارد و چون عمل پرنده بخصوصی است که بصورت نیرو از
انسان می‌پرد و کنار می‌شود لذا آن‌را طائر فرموده است.
راغب اصفهانی در این‌باره حق سخن را ادا کرده آنگاه که در ذیل آیه گوید: «ای عَمَلَهُ الَّذِی طَارَ عَنْهُ مِنْ خَیْرٍ اَوْ شَرٍّ»
از اینجا معنی طائر در آیات زیر نیز روشن می‌شود:
(قالُوا طائِرُکُمْ مَعَکُمْ اَ اِنْ ذُکِّرْتُمْ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ) (فرستادگان گفتند: اگر درست بينديشيد
فال بد شما با خود شماست، بلكه شما گروهى اسرافكاريد.)
(قالُوا اطَّیَّرْنا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ قالَ طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ) (آنها گفتند: «ما تو را و كسانى كه با تو هستند به
فال بد گرفتيم.»
صالح گفت: «
فال نيک و بد شما نزد خداست (و همه مقدّرات به قدرت او تعيين مى‌گردد)؛ بلكه شما گروهى فريب خورده هستيد.)
(اَلا اِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ اَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (...و اگر بدى و
بلا به آنها مى‌رسيد، مى‌گفتند: «از شومى
موسی و كسان اوست». آگاه باشيد همه اينها، از سوى خداست؛ ولى بيشتر آنها نمى‌دانند.)
ممکن است طائر در آیه اول
فال بد باشد که در جواب «تَطَیَّرْنا بِکُمْ» آمده است ولی بنظر نگارنده مراد آن است که
پیامبران گفتند: وجود ما برای شما اسباب بدبختی نیست بلکه عمل شما که بدبختتان خواهد کرد با خود شماست و از شما منفک نیست. آیه دوم و سوم نیز در جواب آنان است که به پیامبران می‌گفتند: ما شما را به
فال بد گرفتیم سبب پراکندگی و زحمت ما شدید جواب این است: ما سبب ناراحتی شما نیستیم بلکه اعمال بدتان که پیش خدا محفوظ است سبب بدبختی شما شده و خواهد شد و با تبلیغ ما امتحان می‌شوید.
(وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً) (...از روزى كه شرّ و عذابش گسترده است مى‌ترسند.)
مستطیر به معنی منتشر است یعنی روزی که شرّش به همه‌جا گسترش یافته و رسیده است، آن‌را آشکار نیز گفته‌اند «فَجْرٌ مُسْتَطِیرٌ» یعنی صبح آشکار. آن در هر حال از طیران است که مفید وسعت می‌باشد.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «طیر»، ج۴، ص۲۶۲-۲۶۴.
