• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

طلیطله

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



طلیطله/ تولدو، شهری در شصت کیلومتری جنوب غربی مادرید (پایتخت اسپانیا) است.



رومیان این شهر را طلیطم می‌خواندند
[۱] فرهنگ جهانی نامهای مختلف اماکن، ج ۱، ص ۲۰۷.
و به نوشتۀ بکری، در زبان لاتینی به آن تولاظو می‌گفتند، به معنای «شادی ساکنان». نام این شهر در عربی سه تلفظ داشته است: ‌طُلیطُله، طُلیطَله و طُلیطِله.
[۳] ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱.


۱.۱ - موقعیت جغرافیایی

طلیطله در ارتفاع ۵۵۰ متری از سطح دریا قرار گرفته است
[۴] شهرهای جهان، ج ۳، ص ۵۵۱.
به گفتۀ ادریسی، این شهر تقریباً در وسط شبه جزیرۀ امپری قرارداشته، به طوری که فاصلۀ آن با قرطبه و مریه در جنوب، بلنسیه در مشرق و لیشپونه/ لیبون در مغرب، حدود نه مرحله (۴۵۰ کیلومتر) بوده است
[۵] محمدبن محمد ادریسی، نزهۀ‌المشتاق فی اختراق‌الآفاق، ج۲، ‌ص ۵۳۶، یروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۶] اطلس تایمز، نقشۀ ۷۳.
کوههای طلیطله (به زبان اسپانیایی: اوریتانا) از سه رشته کوه متوالی تشکیل شده است که از مشرق به مغرب امتداد دارند و عبارت‌اند از طلیطله، وادی لپ، و سان پدرو.
[۷] حسین مونس، موسوعه تاریخ‌الاندلس تاریخ و فکره و حضاره والتراث، ج۱، ص۱۳۳، قاهره ۱۴۱۵ـ ۱۴۱۶.
[۸] الموسوعه‌العربیه، دمشق: هیئه‌الموسوعه العربیه، ذیل مادّه، ۱۹۹۸.
به نوشتۀ مسعودی ،
[۹] علی‌بن حسین مسعودی، مرو‌ج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۱، ص۱۹۱، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵ـ ۱۹۷۹.
رود تاجه شهر طلیطله را به دو نیم کرده است. یعقوبی
[۱۰] احمدبن اسحاق یعقوبی، کتاب‌البلدان، ص۳۵۵،چاپ دخویه، لیدن ۱۸۹۲، افست ۱۹۶۷.
نام این رود را دویر ضبط کرده است. رود تاجه و کوههای اطراف شهر، سپر حفاظتی شهر در برابر نیروهای مهاجم بودند
[۱۱] ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱۸.
[۱۲] الموسوعةالعربیه، ذیل مادّه.
بر رود تاجه پلی بود که به گفتۀ جغرافی‌نویسان مسلمان،
[۱۳] ابن‌حوقل، صورةالارض، ج۱، ص۱۱۶، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۳۸ـ ۱۹۳۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
[۱۴] یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ذیل مادّه، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ ۱۸۷۳، افست تهران ۱۹۶۷.
پس از پل شهر صور، بزرگ ‌ترین پل جهان محسوب می‌شد. در ۲۴۴، در اواخر ایام محمدبن عبدالرحمان که اهالی شهر علیه او شوریدند، این پل ویران شد و در ۳۸۷ به دستور منصوربن ابی‌عامر مرمت گردید.
[۱۵] ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱۲۹ـ ۱۳۰.
[۱۶] سالم عبدالعزیز سالم، تاریخ المسلمین و آثارهم فی‌الاندلس، ج۱، ص۴۱۶، من‌الفتح العربی حتی سقوط الخلافه بقرطبه، قاهره ۱۹۸۶.



به روایتی، درقرن ششم پیش ازمیلاد، یهودیانی که از معادن طلای اسپانیا بهره‌برداری می‌کردند، شهرطلیطله را تأسیس کرده اند.
[۱۷] د. بستانی، ج ۱۱، ص ۳۳۵ـ ۳۳۶.

ابن‌سعید مغربی نوشته طلیطله یکی از چهار شهری است که در زمان قیصر اکتیبان بنا شد
[۱۸] ابن‌سعید المغربی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۸، چاپ شوقی ضیف، قاهره ۱۹۶۴.
و اکتیبان یا اکتافیوس کسی است که پس از پیروزی بر آنتونیو در واقعۀ اکتیوم، در سال ۳۱ پیش از میلاد به حکومت رسید.
[۱۹] سعید عبدالفتاح عاشور، اوربا العصور الوسطی الجزء‌الاول، ج۱، ص۲۴، التاریخ‌السیاسی، قاهره ۱۹۸۶.
با این همه، شاید بتوان زمان بنای شهر را از این هم عقب‌تر برد، زیرا در منابع آمده است که رومیان در سال ۱۹۲ پیش از میلاد وارد طلیطله شده‌اند.
[۲۰] امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ص۳۶۳، بیروت دارمکتبه الحیاه.



رومیان بیش از شش قرن در آن‌جا حکومت داشتند تا آن‌که این شهر در ۴۶۷ میلادی به تصرف گوت‌ ها در آمد.
[۲۱] بطرس البستانی، دائره‌المعارف و هو قاموس عام لکل فن و مطلب،ج۱۱، ص۳۳۶، بیروت دارالمعرفه.
آنان پس از تصرف تمام اسپانیا طلیطله را به پایتختی انتخاب کردند. از این خاندان شانزده تن حکومت کردند که آخرین آنان لزریق بود که از مسلمانان شکست خورد.
[۲۳] محمد کمال شبانه، الاندلس، ج۱، ص۲، دراسه تاریخیه حضاریه، قاهره ۱۴۲۹/ ۲۰۰۸.
[۲۴] حسین مونس، روایه ‌جدیده عن فتح‌المسلمین للاندلس دعوۀ الی تردید النظم فی الموضوع، ج۱، ص۶، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.



در اواخر قرن اول هجری، جولیان (حاکم سبته) که از لزریق کینه داشت، موسی‌بن نصیر را به فتح اندلس تشویق کرد و طارق‌بن زیاد، عامل موسی‌بن نصیر، طلیطله را به تصرف در آورد.
[۲۵] احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، ج ۲، ‌ ص ۲۸۵، بیروت، دارصادر.
[۲۶] اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، ج۱، ص۱۶، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۷] اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، ج۱، ص۳۲، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۸] اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، ج۱، ص۲۳، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.



از گزارشهای منابع قدیم چنین برمی‌آید که طلیطله به آسانی فتح شد و بسیاری از بومیان آن‌جا پیش از رسیدن مسلمانان شهر را ترک کرده بودند.
با فتح طلیطله، مسلمانان غنایم ارزشمندی به دست آوردند
[۳۱] بلاذری، فتوح البلدان، ص ۳۲۳.
از جمله مائده‌ای که به آن مائده حضرت سلیمان‌بن داوود - علیه‌السلام- گفته شده است و تاجهای جواهرنشان پادشاهان گوت که نام صاحب تاج و تاریخ به حکومت رسیدن و تاریخ فوت وی روی آن‌ها نوشته شده بود
[۳۳] محمد عبدالله‌بن مسلم ابن‌قتیبه‌الدینوری، الامامه والسیاسه، چاپ طه محمدالزینی، ج۲، ص۶۲ ،قاهره، موسسه‌الحلبی و شرکاه للنشر والتوزیع، ۱۹۶۷.
. به نوشتۀ ادریسی ، این غنایم مشتمل بود بر۱۷۰ تاج، هزار شمشیر جواهرنشان، مقدار فراوانی دُر و یاقوت ، ظروف طلایی و نقره‌ای و مائده سلیمان که از زمرد ساخته شده بود. ولیدبن عبدالملک ارزش مائده‌ای را که مسلمانان از شهر طلیطله به غنیمت برده بودند، صد هزار دینار تخمین زده است.

۵.۱ - اولین سکه اسلامی

موسی‌بن نصیر در طلیطله، برای پرداخت حقوق سربازان، اولین سکه اسلامی را در اندلس ضرب کرد که روی آن عبارت محمد رسول‌الله نقش بسته و در اطرافش به زبان لاتینی این نوشته شده بود:
» in nominc Domini non deus misi deus. Solus sa piens non deo similis alius «.
در پشت سکه ستاره ای هشت ضلعی بود که اطراف آن به لاتینی نوشته شده بود:
«solidus feritus in spania». تاریخ ضرب سکه سال ۹۷ هجری بود. این سکه شبیه سکۀ افریقایی بود. سکۀ دیگری نیز، با حجم کوچکتر واز برنز، ضرب کرد که روی آن فقط عبارتی به لاتینی حک شده بود.
[۳۶] حسین مونس، فجرالاندلس دراسه فی تاریخ‌الاندلس من الفتح الاسلامی الی قیام ‌الدوله الامویه، ج۱، ص۱۰۰ـ ۱۰۱، قاهره ۱۹۵۹.



پس از تسلط عبدالرحمن بر قرطبه و تحکیم پایه های قدرت او در اندلس، طلیطله یکی از پناهگاههای مخالفان او شد. یکی از مهم ‌ترین این شورشگران، هشام فهری بود که قیام خود را به نام عباسیان آغاز کرد، اما با محاصرۀ طلیطه به دست عبدالرحمن در۱۴۵و توافق طرفین برای صلح، موقتاً فروخوابید. اما هشام پیمان‌شکنی کردو دوباره سر بر شورش برداشت.
[۳۷] اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

در سال ۱۴۷، عبدالرحمن برای تسخیر طلیطله و سرکوب شورش هشام فهری، سپاهی به آن‌جا فرستاد که پس از محاصره ای طولانی، ساکنان طلیطله ناگزیر به تسلیم شدند و بدین ترتیب، قدرت عبدالرحمن در طلیطله نیز تثبیت شد.
[۳۸] اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، مجهول‌المؤلف، ج۱، ص۹۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

با این همه، شورشهای مخالفان در سالهای بعد کمابیش تداوم داشت، از جمله شورش قاسم‌بن عبدالرحمان‌بن عقبه‌الفهری در سال ۱۶۹، قیام عبیده‌بن حمید در سال ۱۸۱، و شورش هاشم ملقب به ضراب در سال ۲۱۴.
[۳۹] احمدبن عمربن انس العذری ابن‌دلائلی، نصوص عن‌الاندلس من کتاب ترصیع‌الاخبار و تنویع الاثار والبستان فی غرائب‌البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، ج۱، ص۱۱، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
[۴۰] ، سعدون نصرالله، ج۱، ص۷۷، تاریخ العرب السیاسی فی الاندلس، بیروت ۱۹۹۸.
[۴۱] سعدون نصرالله، تاریخ العرب السیاسی فی الاندلس، ج۱، ص۸۵، بیروت ۱۹۹۸.
احتمالاً با نظر به همین قیامها بود که یعقوبی در قرن سوم اهالی طلیطله را مخالف بنی‌امیه وانده است.
[۴۲] احمدبن اسحاق یعقوبی، کتاب‌البلدان، چاپ دخویه، ص۳۵۵ ، لیدن ۱۸۹۲، افست ۱۹۶۷.

اهالی طلیطله در سال ۲۹۳، محمدبن اسماعیل‌بن موسی را که برالمطرف، حاکم طلیطله، شوریده بود به قتل رساندند و سپس لُب‌بن طربیشه، هم پیمان پیشین بنی‌ذوالنون، بر طلیطله حکومت کرد.
[۴۳] ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۶۷.

در ۳۱۸ عبدالرحمان الناصر، برای به اطاعت درآوردن شورشیان شهر، لشکری به فرماندهی وزیرش، سعیدبن المنذر، به طلیطله فرستاد.
[۴۴] ابن‌حیان القرطبی، المقتبس، چاپ ب شالمیتا و دیگران، ج۵، ص۲۸۱، مادرید ۱۹۷۹.



طلیطله در عهد خلافت عبدالرحمان ناصر ، پایگاه حمله به کشورهای مسیحی بود.
[۴۶] ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۷۴.
در ۳۵۲، زمانی که خلیفه حکم دوم عازم جنگ با سرزمین قشتاله (کاستیل) بود، طلیطله مرکز تجمع داوطلبان جنگ شد و حکم، با لشکریان خاص خود، از قرطبه عازم طلیطله گردید. وی که به اهمیت این شهر پی برده بود، منصب ولایتی شهر طلیطله را به دامادش، غالب‌بن عبدالرحمان ناصری، سپرد و تا زمان حکومت هشام‌المؤید، طلیطله مرکز آماده‌سازی لشکریان بود.


پس از سقوط خلفای اموی، بنی‌ذالنون بر طلیطله حاکم شدند. اسماعیل‌بن ذوالنون الظافر از سال ۴۲۷ تا ۴۳۵ در طلیطله حکومت کرد
[۴۷] ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ‌ ص۲۷۷، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.
[۴۸] ابن‌سعید المغربی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ‌ ص۱۱ـ ۱۲، چاپ شوقی ضیف، قاهره ۱۹۶۴.
و از ۴۳۵ تا ۴۶۷ یحیی‌بن اسماعیل ، ‌ ملقب به مأمون، حاکم طلیطله شد. در این دوره طلیطله به اوج شکوفایی خود رسید.
[۴۹] ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ‌ ص۲۷۷، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.
[۵۰] امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ‌ ص۴۴۲ـ ۴۴۳، بیروت دارمکتبه الحیاه.
[۵۱] لیوبولدو تورس بالباس، المدن ‌الاسبانیه‌الاسلامیه، ج۱، ص۱۲۸، ترجمه از اسپانیایی الیودرودی لابنیا، ریاض ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
اولین سکه در زمان مأمون در۴۳۵ ضرب شد.
[۵۲] عبدالمجید نعنعی، الاسلام فی طلیطله، ص۱۱۶، بیروت، ‌ دارالنهضه‌العربیه.
در این دوره کشاورزی در طلیطله پیشرفت بسیاری کرد، خصوصاً تولید زعفران در این شهر رونق گرفت، به طوری که سالیانه مقدار فراوانی به مناطق گوناگون اندلس و افریقای شمالی، سوریه و مصر ادر می‌شد و صدور برخی صنایع نیز منبع اصلی درآمد اهالی طلیطله بود.
[۵۳] عبدالمجید نعنعی، ج۱، ص۲۲۲ـ ۲۲۳ نعنعی، الاسلام فی طلیطله، بیروت، ‌ دارالنهضه‌العربیه.
پس از فوت وی، نوه‌اش یحیی‌بن اسماعیل‌بن یحیی از سال ۴۶۷ تا ۴۷۸ با نام قادربالله جانشین وی شد. در ذیقعده ۴۷۲، اهالی طلیطله بر وی شوریدند و بسیاری از مردان و وزیران او را به قتل رساندند و قادربالله، با همسرش، به دژ کناله گریخت.
[۵۴] ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۲۷۷، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.
[۵۵] ابن ابی‌زرع، الانیس‌المطرب بروض‌القرطاس فی اخبار ملوک‌المغرب و تاریخ مدینه فاس، ج۱، ص۲۱۲، چاپ عبدالوهاب بنمنصور، رباط ۱۴۲۵/ ۱۹۹۹.
[۵۶] لسان‌الدین ابن‌خطیب، تاریخ اسبانیه‌الاسلامیه او کتاب اعمال‌الاعلام، ج۱، ص۱۵۸ـ ۱۷۸، چاپ ا لیفی پروفنسال، بیروت ۱۹۵۶.



طلیطله در ۴۷۸/ ۱۰۸۵ به تصرف مسیحیان در آمد و بسیاری از مسلمانان، آنجا را ترک کردند و دولت ذی‌النون نیز در طلیطله خاتمه پذیرفت.
[۵۷] امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ص۴۴۴، بیروت دارمکتبه الحیاه.
[۵۸] یوسف اشباخ، تاریخ الاندلس فی عهدالمرابطین والموحدین، ج۱، ص۶۴، ترجمۀ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
با سقوط طلیطله، پایه‌های قدرت اسلام در اندلس تضعیف شد
[۶۰] علی‌بن محمد کتانی، انبعاث‌الاسلام فی‌اندلس، ج۱، ص۳۴، اسلام‌آباد ۱۹۹۲.
[۶۱] محمدبن عثمان المکناسی، الاکسیر فی فکاک‌الاسیر، ص۱۴۹، چاپ محمد فاسی، رباط ۱۹۶۵.

الفونس ششم، پادشاه قشتاله و لیون، طلیطله را به پایتختی انتخاب کرد.
[۶۲] ماریاروزا مینوکال، الاندلس العربیه، ج۱، ص۱۱۳ـ ۱۱۴، اسلام الحضاره و ثقافه‌التسامح، ترجمۀ عبدالمجید حجفه و مصطفی جباری، دارالبیضاء ۲۰۰۶.



از قرن ششم این شهر مرکز اصلی ترجمۀ متون عربی به لاتینی و دیگر زبانهای اروپایی شد و مترجمان بسیاری به آن‌جا رفتند
در سال ۸۸۵/ ۱۴۸۰ ملکه ایزابیلا در طلیطله دستور داد مساکن مسلمانان از مسیحیان جدا شود. در ۸۸۷/ ۱۴۸۲، محاکم تفتیش از جمله در شهر طلیطله گشایش یافت.
[۶۳] کتانی، علی‌بن محمد کتانی، انبعاث‌الاسلام فی‌اندلس، ج۱، ص۸۱، سلام‌آباد ۱۹۹۲.
[۶۴] کتانی، علی‌بن محمد کتانی، انبعاث‌الاسلام فی‌اندلس، ج۱، ص۱۰۰، سلام‌آباد ۱۹۹۲.



از جمله آثار دورۀ اسلامی طلیطله، مساجد جبل‌البارد، المسلمین، الرُمّان، مسجدجامع‌ طلیطله و مسجد باب مردوم است که تبدیل به کلیسا شده‌اند.
[۶۵] ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱۲۶.
مهم‌ترین آن‌ها مسجدجامع بود که در اصل کلیسایی بود به نام مریم عذرا، که در زمان ریکارید، پادشاه گوتها (۵۸۷میلادی)، بنا گردید و پس از آن‌که مسلمانان شهر را فتح کردند، این کلیسا به مسجدجامع تبدیل شد که تا سال ۴۷۸/۱۰۸۵ میلادی مسجد بود.
[۶۶] امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ص۴۲۵، بیروت دارمکتبه الحیاه.


۱۱.۱ - مسجد باب مردوم

مسجد باب مردوم، بعد از مسجدجامع قرطبه ، از مهم‌ترین مساجد اندلس به شمار می‌آید و دارای نه گنبد است. این مسجد را، طبق کتیبۀ آن، احمدبن حدیدی – که در زمان اسماعیل بن ذی‌النون قاضی و وزیر بود– با سرمایۀ شخصی خود بنا کرده و ساخت آن نیز به دست موسی‌بن علی در ۳۹۰ پایان یافته است. این مسجد مربع شکل است و به شیوۀ معماری کلیساهای بیزانسی است. آلفونس هشتم این مسجد را – که در آن زمان سنتا کروز نامیده می‌شد – به یکی از انجمنهای مذهبی هدیه داد. این بنا امروزه به الکریستو دولوز معروف است.
[۶۷] سالم عبدالعزیز سالم، تاریخ المسلمین و آثارهم فی‌الاندلس، ج۱، ص۴۰۳، من‌الفتح العربی حتی سقوط الخلافه بقرطبه، قاهره ۱۹۸۶.



از جمله فقهای نامدار طلیطله، ابوجعفر احمدبن قاسم‌بن محمدبن یوسف ‌التجیبی (متوفی۴۰۳) معروف به ابن ‌ارفع رأسه ،
[۶۸] ابن بشکوال، کتاب‌الصله، ج۱، ص۷۶، چاپ ابراهیم الابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۶۹] ابوالفضل عیاض‌بن موسی‌بن عیاض الیحصبی السبتی ـ قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۸، ص۱۴۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
و ابواحمد عبدالرحمان‌بن احمدبن خلف (متوفی۴۵۰) معروف به ابن‌الحوات
[۷۰] محمدبن فتوح‌الحمیدی، جذوه‌المقتبس فی ذکرولاه الاندلس، ص ۲۷۰ـ ۲۷۱ ،مصر ۱۹۶۶.
[۷۱] ضبی، بغیه‌الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۲، ص۴۹۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
بوده‌اند.

۱۲.۱ - علمای نحو

جودی‌بن عثمان ‌النحوی العیسی الورودی المغربی (متوفی۱۹۸)، مؤلف کتاب منبه‌الحجاره ، در نحو
[۷۲] محمدبن عبدالله ابن‌الابار، الحلۀ‌السیرا، ج۱، ص۲۴۹، چاپ حسین مونس، قاهره ۱۹۶۳.
ابوعبدالله محمدبن ابراهیم ‌بن موسی‌بن عبدالسلام الانصاری (متوفی۴۵۵)، معروف به ابن‌شق‌اللیل و ابوعثمان سعیدبن عیسی‌بن احمدبن لب‌الرعینی (متوفی ۴۶۲)، معروف به قری و اصغر.
[۷۴] ابن بشکوال، کتاب‌الصله، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ابراهیم الابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
[۷۵] شمس‌الدین محمدبن احمدبن عثمان‌ ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات‌المشاهیر والاعلام، ج۱، ص۶۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۹.


۱۲.۲ - مورخان

ابواسحاق ابراهیم‌بن محمدبن الحسین الاموی (متوفی ۴۰۲)، معروف به ابن‌شنظیر ، مؤلف تاریخ رجال‌الاندلس
[۷۶] خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، ج۱، ص۶۱، بیروت ۱۹۹۹.
و ابوعبدالله محمدبن فرج‌بن عبدالله ‌بن ابی‌نصر الحمیدی الاندلسی (متوفی ۴۸۸)، مؤلف بلغه المستعجل فی‌التاریخ .
[۷۷] حاجی خلیفه، ج۱، ص۲۵۲.


۱۲.۳ - اطبا

ابوالمطرف عبدالرحمان‌بن عثمان‌ بن سعیدبن محمد الصرفی (متوفی ۴۰۳)
[۷۸] عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین تراجم مصنفی الکتب العربیه، ج۵، ص۱۵۳، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
و ابوجعفر احمدبن خمیس‌بن عامر دمیح/ منیح طلیطلی (متوفی ۴۵۴)
[۷۹] ابی‌القاسم ابن‌صاعدالاندلسی، طبقات‌الامم، ص۷۴،چاپ لوئیس شیخو، فرانکفورت آلمان، ‌۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۸۰] ابی‌القاسم ابن‌صاعدالاندلسی، طبقات‌الامم، ص۸۵، چاپ لوئیس شیخو، فرانکفورت آلمان، ‌۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
[۸۱] ابن‌ابی‌اصیبعه، عین‌الانباءمن‌طبقات‌الاطباء، ج۱، ص۴۸۵، چاپ نزار رضا، بیروت، دارمکتبه‌الحیاه.
[۸۲] احمد تیمورپاشا، المهندسون فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۳۲، چاپ احمد عبده الشرباصی، قاهره، دار نهضه مصرللطبع والنشر.



(۱) محمدبن عبدالله ابن‌الابار، الحلۀ‌السیرا، چاپ حسین مونس، قاهره ۱۹۶۳.
(۲) ابن‌ابی‌اصیبعه، عین‌الانباءمن‌طبقات‌الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت، دارمکتبه‌الحیاه.
(۳) ابن ابی‌زرع، الانیس‌المطرب بروض‌القرطاس فی اخبار ملوک‌المغرب و تاریخ مدینه فاس، چاپ عبدالوهاب بنمنصور، رباط ۱۴۲۵/ ۱۹۹۹.
(۴) ابن‌الاثیر، الکامل فی‌التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ ۱۹۶۶.
(۵) ابن بشکوال، کتاب‌الصله، چاپ ابراهیم الابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
(۶) ابن‌حوقل، صورةالارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۳۸ـ ۱۹۳۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
(۷) ابن‌حیان القرطبی، المقتبس، چاپ ب شالمیتا و دیگران، مادرید ۱۹۷۹.
(۸) ابن‌خرداذبه، المسالک‌ والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹ و چاپ افست ۱۹۶۷.
(۹) لسان‌الدین ابن‌خطیب، تاریخ اسبانیه‌الاسلامیه او کتاب اعمال‌الاعلام، چاپ ا لیفی پروفنسال، بیروت ۱۹۵۶.
(۱۰) احمدبن عمربن انس العذری ابن‌دلائلی، نصوص عن‌الاندلس من کتاب ترصیع‌الاخبار و تنویع الاثار والبستان فی غرائب‌البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
(۱۱) ابن‌سعید المغربی، المغرب فی حلی المغرب، چاپ شوقی ضیف، قاهره ۱۹۶۴.
(۱۲) ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.
(۱۳) ابن‌قوطیه، تاریخ افتتاح‌الاندلس، چاپ ابراهیم الابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
(۱۴) ابوالفداء اسماعیل‌بن علی‌بن محمود ابوالفداء، تقویم‌البلدان، چاپ م رینود و البارون ماک کوکین دیسلان، پاریس ۱۸۴۰.
(۱۵) اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۶) محمدبن محمد ادریسی، نزهۀ‌المشتاق فی اختراق‌الآفاق، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
(۱۷) امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، بیروت دارمکتبه الحیاه.
(۱۸) یوسف اشباخ، تاریخ الاندلس فی عهدالمرابطین والموحدین، ترجمۀ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۱۹) لیوبولدو تورس بالباس، المدن ‌الاسبانیه‌الاسلامیه، ترجمه از اسپانیایی الیودرودی لابنیا، ریاض ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
(۲۰) بطرس البستانی، دائره‌المعارف و هو قاموس عام لکل فن و مطلب، بیروت دارالمعرفه.
(۲۱) ابوعبید بکری، المسالک والممالک، چاپ ادریان فان لیوفن و اندری فیری، ‌تونس ۱۹۹۲.
(۲۲) احمد تیمورپاشا، المهندسون فی‌العصر الاسلامی، چاپ احمد عبده الشرباصی، قاهره، دار نهضه مصرللطبع والنشر.
(۲۳) حاجی خلیفه.
(۲۴) کاتب چلبی، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب والفنون، استانبول ۱۹۷۱.
(۲۵) محمدبن فتوح‌الحمیدی، جذوه‌المقتبس فی ذکرولاه الاندلس، مصر ۱۹۶۶.
(۲۶) محمد عبدالله‌بن مسلم ابن‌قتیبه‌الدینوری، الامامه والسیاسه، چاپ طه محمدالزینی، قاهره، موسسه‌الحلبی و شرکاه للنشر والتوزیع، ۱۹۶۷.
(۲۷) شمس‌الدین محمدبن احمدبن عثمان‌ ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات‌المشاهیر والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۹.
(۲۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، بیروت ۱۹۹۹.
(۲۹) سالم عبدالعزیز سالم، تاریخ المسلمین و آثارهم فی‌الاندلس، من‌الفتح العربی حتی سقوط الخلافه بقرطبه، قاهره ۱۹۸۶.
(۳۰) ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ.
(۳۱) ریاض ۱۴۲۰/ ۲۰۰۹.
(۳۲) عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه‌الوعاء فی طبقات‌اtitr لفریین والنحاه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر‌۱۹۶۴ـ ۱۹۶۵.
(۳۳) محمد کمال شبانه، الاندلس، دراسه تاریخیه حضاریه، قاهره ۱۴۲۹/ ۲۰۰۸.
(۳۴) ابی‌القاسم ابن‌صاعدالاندلسی، طبقات‌الامم، چاپ لوئیس شیخو، فرانکفورtت آلمان، ‌۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
(۳۵) ضبی، بغیه‌الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
(۳۶) سعید عبدالفتاح عاشور، اوربا العصور الوسطی الجزء‌الاول، التاریخ‌السیاسی، قاهره ۱۹۸۶.
(۳۷) عدنان فائق غشاوی، حکایتنا فی‌الاندلس، بیروت ۱۹۸۹.
(۳۸) محمد عبدالله عنان، تراجم‌ اسلامیه شرقیه و اندلسیه، قاهره ۱۳۹۰/ ۱۹۷۰.
(۳۹) ابوالفضل عیاض‌بن موسی‌بن عیاض الیحصبی السبتی ـ قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۴۰) علی‌بن محمد کتانی، انبعاث‌الاسلام فی‌اندلس، اسلام‌آباد ۱۹۹۲.
(۴۱) عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین تراجم مصنفی الکتب العربیه، بیروت، دار احیاءالتراث العربی،.
(۴۲) علی‌بن حسین مسعودی، مرو‌ج‌الذهب و معادن‌الجوهر، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵ـ ۱۹۷۹.
(۴۳) احمدبن محمدبن مقری، نفح‌الطیب فی غصن الاندلس الرطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸.
(۴۴) محمدبن عثمان المکناسی، الاکسیر فی فکاک‌الاسیر، چاپ محمد فاسی، رباط ۱۹۶۵.
(۴۵) الموسوعه‌العربیه، دمشق: هیئه‌الموسوعه العربیه، ۱۹۹۸.
(۴۶) حسین مونس، موسوعه تاریخ‌الاندلس تاریخ و فکره و حضاره والتراث، قاهره ۱۴۱۵ـ ۱۴۱۶.
(۴۷) حسین مونس، روایه ‌جدیده عن فتح‌المسلمین للاندلس دعوۀ الی تردید النظم فی الموضوع، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
(۴۸) حسین مونس، فجرالاندلس دراسه فی تاریخ‌الاندلس من الفتح الاسلامی الی قیام ‌الدوله الامویه، قاهره ۱۹۵۹.
(۴۹) ماریاروزا مینوکال، الاندلس العربیه، اسلام الحضاره و ثقافه‌التسامح، ترجمۀ عبدالمجید حجفه و مصطفی جباری، دارالبیضاء ۲۰۰۶.
(۵۰) سعدون نصرالله، تاریخ العرب السیاسی فی الاندلس، بیروت ۱۹۹۸.
(۵۱) عبدالمجید نعنعی، الاسلام فی طلیطله، بیروت، ‌ دارالنهضه‌العربیه.
(۵۲) یاقوت حموی، معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ ۱۸۷۳، افست تهران ۱۹۶۷.
(۵۳) احمدبن اسحاق یعقوبی، کتاب‌البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۹۲، افست ۱۹۶۷.
(۵۴) احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، بیروت، ‌ دارصادر.
(۵۵) افست قم.
(۵۶) Alternate Names of Places A World Wide Dictionary, Adrian Room, United States of America ۲۰۰۹.
(۵۷) Cities of the World, sixth edition, ed Karen Ellicott, ۲۰۰۲.


۱. فرهنگ جهانی نامهای مختلف اماکن، ج ۱، ص ۲۰۷.
۲. ابوعبید بکری، المسالک والممالک، ج۲، ص۹۰۷، چاپ ادریان فان لیوفن و اندری فیری، ‌تونس ۱۹۹۲.    
۳. ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱.
۴. شهرهای جهان، ج ۳، ص ۵۵۱.
۵. محمدبن محمد ادریسی، نزهۀ‌المشتاق فی اختراق‌الآفاق، ج۲، ‌ص ۵۳۶، یروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۶. اطلس تایمز، نقشۀ ۷۳.
۷. حسین مونس، موسوعه تاریخ‌الاندلس تاریخ و فکره و حضاره والتراث، ج۱، ص۱۳۳، قاهره ۱۴۱۵ـ ۱۴۱۶.
۸. الموسوعه‌العربیه، دمشق: هیئه‌الموسوعه العربیه، ذیل مادّه، ۱۹۹۸.
۹. علی‌بن حسین مسعودی، مرو‌ج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ج۱، ص۱۹۱، چاپ شارل پلا، بیروت ۱۹۶۵ـ ۱۹۷۹.
۱۰. احمدبن اسحاق یعقوبی، کتاب‌البلدان، ص۳۵۵،چاپ دخویه، لیدن ۱۸۹۲، افست ۱۹۶۷.
۱۱. ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱۸.
۱۲. الموسوعةالعربیه، ذیل مادّه.
۱۳. ابن‌حوقل، صورةالارض، ج۱، ص۱۱۶، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۳۸ـ ۱۹۳۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
۱۴. یاقوت حموی، معجم‌البلدان، ذیل مادّه، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ ۱۸۷۳، افست تهران ۱۹۶۷.
۱۵. ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱۲۹ـ ۱۳۰.
۱۶. سالم عبدالعزیز سالم، تاریخ المسلمین و آثارهم فی‌الاندلس، ج۱، ص۴۱۶، من‌الفتح العربی حتی سقوط الخلافه بقرطبه، قاهره ۱۹۸۶.
۱۷. د. بستانی، ج ۱۱، ص ۳۳۵ـ ۳۳۶.
۱۸. ابن‌سعید المغربی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ص۸، چاپ شوقی ضیف، قاهره ۱۹۶۴.
۱۹. سعید عبدالفتاح عاشور، اوربا العصور الوسطی الجزء‌الاول، ج۱، ص۲۴، التاریخ‌السیاسی، قاهره ۱۹۸۶.
۲۰. امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ص۳۶۳، بیروت دارمکتبه الحیاه.
۲۱. بطرس البستانی، دائره‌المعارف و هو قاموس عام لکل فن و مطلب،ج۱۱، ص۳۳۶، بیروت دارالمعرفه.
۲۲. ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.    
۲۳. محمد کمال شبانه، الاندلس، ج۱، ص۲، دراسه تاریخیه حضاریه، قاهره ۱۴۲۹/ ۲۰۰۸.
۲۴. حسین مونس، روایه ‌جدیده عن فتح‌المسلمین للاندلس دعوۀ الی تردید النظم فی الموضوع، ج۱، ص۶، قاهره ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۲۵. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ‌الیعقوبی، ج ۲، ‌ ص ۲۸۵، بیروت، دارصادر.
۲۶. اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، ج۱، ص۱۶، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۷. اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، ج۱، ص۳۲، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۸. اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، ج۱، ص۲۳، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲۹. ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج ۲، ‌ص ۱۲، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.    
۳۰. احمدبن محمدبن مقری، نفح‌الطیب فی غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۲۶۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸.    
۳۱. بلاذری، فتوح البلدان، ص ۳۲۳.
۳۲. ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج ۲، ‌ص ۱۷ ۱۸، اپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.    
۳۳. محمد عبدالله‌بن مسلم ابن‌قتیبه‌الدینوری، الامامه والسیاسه، چاپ طه محمدالزینی، ج۲، ص۶۲ ،قاهره، موسسه‌الحلبی و شرکاه للنشر والتوزیع، ۱۹۶۷.
۳۴. محمدبن محمد ادریسی، نزهۀ‌المشتاق فی اختراق‌الآفاق، ج۲، ص۵۵۱ ۵۵۲، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.    
۳۵. احمدبن محمدبن مقری، نفح‌الطیب فی غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۱۶۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸.    
۳۶. حسین مونس، فجرالاندلس دراسه فی تاریخ‌الاندلس من الفتح الاسلامی الی قیام ‌الدوله الامویه، ج۱، ص۱۰۰ـ ۱۰۱، قاهره ۱۹۵۹.
۳۷. اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، مجهول‌المؤلف، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳۸. اخبار مجموعه فی فتح‌ الاندلس و ذکر امرائها و الحروب الواقعه بینهم، مجهول‌المؤلف، ج۱، ص۹۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳۹. احمدبن عمربن انس العذری ابن‌دلائلی، نصوص عن‌الاندلس من کتاب ترصیع‌الاخبار و تنویع الاثار والبستان فی غرائب‌البلدان و المسالک الی جمیع الممالک، ج۱، ص۱۱، چاپ عبدالعزیز اهوانی، مادرید ۱۹۶۵.
۴۰. ، سعدون نصرالله، ج۱، ص۷۷، تاریخ العرب السیاسی فی الاندلس، بیروت ۱۹۹۸.
۴۱. سعدون نصرالله، تاریخ العرب السیاسی فی الاندلس، ج۱، ص۸۵، بیروت ۱۹۹۸.
۴۲. احمدبن اسحاق یعقوبی، کتاب‌البلدان، چاپ دخویه، ص۳۵۵ ، لیدن ۱۸۹۲، افست ۱۹۶۷.
۴۳. ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۶۷.
۴۴. ابن‌حیان القرطبی، المقتبس، چاپ ب شالمیتا و دیگران، ج۵، ص۲۸۱، مادرید ۱۹۷۹.
۴۵. ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۲، ص۲۰۲، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.    
۴۶. ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۷۴.
۴۷. ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ‌ ص۲۷۷، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.
۴۸. ابن‌سعید المغربی، المغرب فی حلی المغرب، ج۲، ‌ ص۱۱ـ ۱۲، چاپ شوقی ضیف، قاهره ۱۹۶۴.
۴۹. ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ‌ ص۲۷۷، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.
۵۰. امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ‌ ص۴۴۲ـ ۴۴۳، بیروت دارمکتبه الحیاه.
۵۱. لیوبولدو تورس بالباس، المدن ‌الاسبانیه‌الاسلامیه، ج۱، ص۱۲۸، ترجمه از اسپانیایی الیودرودی لابنیا، ریاض ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
۵۲. عبدالمجید نعنعی، الاسلام فی طلیطله، ص۱۱۶، بیروت، ‌ دارالنهضه‌العربیه.
۵۳. عبدالمجید نعنعی، ج۱، ص۲۲۲ـ ۲۲۳ نعنعی، الاسلام فی طلیطله، بیروت، ‌ دارالنهضه‌العربیه.
۵۴. ابن‌عذاری مراکشی، البیان ‌المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۳، ص۲۷۷، چاپ ج س کولان و الیفی پروفنسال.
۵۵. ابن ابی‌زرع، الانیس‌المطرب بروض‌القرطاس فی اخبار ملوک‌المغرب و تاریخ مدینه فاس، ج۱، ص۲۱۲، چاپ عبدالوهاب بنمنصور، رباط ۱۴۲۵/ ۱۹۹۹.
۵۶. لسان‌الدین ابن‌خطیب، تاریخ اسبانیه‌الاسلامیه او کتاب اعمال‌الاعلام، ج۱، ص۱۵۸ـ ۱۷۸، چاپ ا لیفی پروفنسال، بیروت ۱۹۵۶.
۵۷. امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ص۴۴۴، بیروت دارمکتبه الحیاه.
۵۸. یوسف اشباخ، تاریخ الاندلس فی عهدالمرابطین والموحدین، ج۱، ص۶۴، ترجمۀ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۵۹. ابن‌الاثیر، الکامل فی‌التاریخ، ج۱۰، ص ۱۴۲، بیروت ۱۳۸۵ ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ ۱۹۶۶.    
۶۰. علی‌بن محمد کتانی، انبعاث‌الاسلام فی‌اندلس، ج۱، ص۳۴، اسلام‌آباد ۱۹۹۲.
۶۱. محمدبن عثمان المکناسی، الاکسیر فی فکاک‌الاسیر، ص۱۴۹، چاپ محمد فاسی، رباط ۱۹۶۵.
۶۲. ماریاروزا مینوکال، الاندلس العربیه، ج۱، ص۱۱۳ـ ۱۱۴، اسلام الحضاره و ثقافه‌التسامح، ترجمۀ عبدالمجید حجفه و مصطفی جباری، دارالبیضاء ۲۰۰۶.
۶۳. کتانی، علی‌بن محمد کتانی، انبعاث‌الاسلام فی‌اندلس، ج۱، ص۸۱، سلام‌آباد ۱۹۹۲.
۶۴. کتانی، علی‌بن محمد کتانی، انبعاث‌الاسلام فی‌اندلس، ج۱، ص۱۰۰، سلام‌آباد ۱۹۹۲.
۶۵. ابراهیم‌بن عطیه‌الله بن هلال‌السلمی، تاریخ مدینه طلیطله فی‌العصر الاسلامی دراسه تاریخیه حضاریه ۲۹ هـ ـ ۴۷۸ هـ، ج۱، ص۱۲۶.
۶۶. امیرشکیب ارسلان، الحلل السندسیه فی‌الاخبار و الآثار الاندلسیه، ج۱، ص۴۲۵، بیروت دارمکتبه الحیاه.
۶۷. سالم عبدالعزیز سالم، تاریخ المسلمین و آثارهم فی‌الاندلس، ج۱، ص۴۰۳، من‌الفتح العربی حتی سقوط الخلافه بقرطبه، قاهره ۱۹۸۶.
۶۸. ابن بشکوال، کتاب‌الصله، ج۱، ص۷۶، چاپ ابراهیم الابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۶۹. ابوالفضل عیاض‌بن موسی‌بن عیاض الیحصبی السبتی ـ قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، ج۸، ص۱۴۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۷۰. محمدبن فتوح‌الحمیدی، جذوه‌المقتبس فی ذکرولاه الاندلس، ص ۲۷۰ـ ۲۷۱ ،مصر ۱۹۶۶.
۷۱. ضبی، بغیه‌الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، ج۲، ص۴۹۸، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۷۲. محمدبن عبدالله ابن‌الابار، الحلۀ‌السیرا، ج۱، ص۲۴۹، چاپ حسین مونس، قاهره ۱۹۶۳.
۷۳. عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه‌الوعاء فی طبقات‌الفریین والنحاه، ج۱، ص۱۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر‌۱۹۶۴ ۱۹۶۵.    
۷۴. ابن بشکوال، کتاب‌الصله، ج۱، ص۲۴۹، چاپ ابراهیم الابیاری، قاهره، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
۷۵. شمس‌الدین محمدبن احمدبن عثمان‌ ذهبی، تاریخ‌الاسلام و وفیات‌المشاهیر والاعلام، ج۱، ص۶۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۹.
۷۶. خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، ج۱، ص۶۱، بیروت ۱۹۹۹.
۷۷. حاجی خلیفه، ج۱، ص۲۵۲.
۷۸. عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین تراجم مصنفی الکتب العربیه، ج۵، ص۱۵۳، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
۷۹. ابی‌القاسم ابن‌صاعدالاندلسی، طبقات‌الامم، ص۷۴،چاپ لوئیس شیخو، فرانکفورت آلمان، ‌۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۸۰. ابی‌القاسم ابن‌صاعدالاندلسی، طبقات‌الامم، ص۸۵، چاپ لوئیس شیخو، فرانکفورت آلمان، ‌۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
۸۱. ابن‌ابی‌اصیبعه، عین‌الانباءمن‌طبقات‌الاطباء، ج۱، ص۴۸۵، چاپ نزار رضا، بیروت، دارمکتبه‌الحیاه.
۸۲. احمد تیمورپاشا، المهندسون فی‌العصر الاسلامی، ج۱، ص۳۲، چاپ احمد عبده الشرباصی، قاهره، دار نهضه مصرللطبع والنشر.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «طلیطله»، شماره۶۸۶۰.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام




جعبه ابزار