صناعات خمس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صناعات خمس، یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای انواع پنج‌گانه
استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به‌کار رفته در آن است.
دو بخش اصلی علم منطق، مباحث
معرِّف و
حجّت است. بخش معرِّف در باره تعریف و شرایط و اقسام آن بحث می‌کند و بخش حجّت درباره استدلال بحث می‌کند. گاهی استدلال از لحاظ صورت، بررسی و به قیاس،
تمثیل و
استقرا تقسیم می‌شود و گاهی از لحاظ ماده استدلال بررسی می‌شود. مباحث مربوط به بخش اخیر (انواع استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به‌کار رفته در آن) با عنوان «صناعات خمس» در منطق می‌آید.
صناعات خمس عبارت‌اند از:
صناعت برهان،
جدل،
خطابه،
مغالطه و
شعر.
این صناعات از ترکیب اقسام قضایای یقینی و غیر یقینی (که ماده استدلال‌اند) با صور مختلف استدلال (
قیاس،
استقرا و
تمثیل) به وجود می‌آید. در بیان این پنج قسم و وجه انحصار آن چنین گفته شده است: اثر کلام، یا تخیّل و تاثرات نفسانی است و یا
تصدیق. تخیّل، یک قسم بیش ندارد و آن «شعر» است. و تصدیق بر چهارگونه است، زیرا اگر افاده
یقین یعنی جزم صادق کند «برهان» است و اگر تصدیق ظنی به حکم پدید آورد، «
خطابه» است. اگر از سخن،
اعتراف و تسلیم
مخاطب نتیجه گرفته شود، «
جدل» است و اگر هیچ‌یک از آنها حاصل نشود، بلکه مطلوب از کلام، جزم به امور غیر واقعی و کاذب باشد، «مغالطه» است.
شریف‌ترین این اقسام، برهان است، زیرا مفید یقین است
و پس از آن
جدل که مفید جزم است و بعد
خطابه که باعث افاده
ظن است و سپس شعر که مایه تهییج می‌شود (البته تهییج در
خطابه هم مطلوب است) و در پایان، مغالطه که از همه پست‌تر است، چه اینکه
شر محض است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. •
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «صناعات خمس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۹.
