سیر رجال‌نویسی شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
علم رجال، عنوانی برای یکی از شاخه‌های
علوم حدیث ناظر به بررسی احوال و اوصاف راویان حدیث و بیان اصول و قواعد آن است. دانش رجال شیعه و تدوین آثار رجالی از آغاز تا دوره معاصر به پنج مرحله تقسیم می‌شود.
اولین مرحله در عصر حضور
معصومین (علیهم‌السلام) به بیان مبانی و اصول رجال اختصاص یافت. مرحله دوم از سده سوم قمری با ضرورت‌یافتن بررسی‌های رجالی احوال راویان و نگارش کتاب‌های رجالی شروع گردید و در مراحل بعدی علمای رجال شیعه به تدوین اصول اولیه و ثانویه رجالی پرداختند.
در مرحله بعد از تدوین اصول ثانویه تا دوران معاصر تألیفات رجالی، نگارش حواشی و تعلیقات بر کتب رجالی پیشین و ترتیب و تنظیم و گزیده‌نگاری و تلخیص آن کتاب‌ها را شامل می‌شود. این مرحله از دو ویژگی تألیف کتاب‌های جوامع رجالی و کتاب‌های رجالی تحقیقی برخوردار است.
بررسی شیوه‌ها و سبک‌های نگارش رجالی شیعیان نشان می‌دهد قدیم‌ترین شیوه نگارش آثار رجالی در نزد
شیعیان، تألیف بر اساس طبقات بوده است. تألیف براساس فهرست‌نگاری، نام راویان،
جرح و تعدیل، تألیف بر اساس نتایج پژوهش‌های رجالی، منظومه‌نگاری و نگارش متون آموزشی روش‌های دیگری است که رجالیان بر اساس آن کتب رجالی را تألیف نموده‌اند.
در این عصر به دانشی منقّح برای ارزیابی صدور احادیث نیاز چندانی احساس نمی‌شد. اما پدیده‌هایی چون وضع حدیث و تعارض در روایات سبب شد تا ائمه اطهار برای شیعیان مبانی و اصول دستیابی به حدیث صحیح را بیان کنند.
این تعالیم مقدمه‌ای شد برای پدیدآمدن علم رجال در دوره‌های بعد. بنابراین، عصر حضور معصومان، یعنی از سال ۱۱ تا ۲۶۰، «عصر تکوین معارف رجالی» در شیعه بود.
براساس روایت
سُلَیم بن قیس از
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، پیشینه ارزیابی صدور حدیث براساس نقد رجال به زمان حضرت علی می‌رسد. در آن روایت، امام علی راویان حدیث را به چهار دسته تقسیم کرده‌اند: راوی منافق (کذّاب و جاعل)، راوی کج فهم، راویای که ناسخ را از منسوخ باز نمی‌شناسد، و راوی ثقه و حافظ و ضابط.
بنابر گزارش‌های باقی‌مانده از این دوره، دغدغه احراز صحت صدور حدیث از آغاز دوره حضور وجود داشته و همین موجب شده است اصحاب ائمه از ایشان رهنمود بخواهند و ایشان نیز ضمن برشمردن عوامل پیدایش تعارض در احادیث، روش‌ها و معیارهای مناسب را برای شناخت سره از ناسره تعلیم دهند.
به نوشته
شیخ طوسی، جامعه شیعی از عصر حضور معصومان تا دوره خود او دچار تعارض در احادیث بوده است. سؤالات اصحاب درباره روایات متعارض و پاسخ‌های ائمه (علیهم‌السّلام) شاهدی بر این مدعاست. در احادیث مشتمل بر معیارهای رفع تعارض، که به
اخبار علاجیه مشهورند، روش‌های گوناگونی برای رفع تعارض میان احادیث بیان شده است. از جمله این روش‌ها و مرجّحات، بررسی اوصافی است در راوی مانند
عدالت،
فقاهت و
صداقت.
این روش پیوندی تنگاتنگ با مسائل دانش رجال دارد و علمای شیعه از آن در تکوین علم رجال بهره برده‌اند. یکی دیگر از روش‌های ائمه تایید و توثیق افراد خاص بود؛ از جمله توثیقات خاص معصومان درباره راویانی مانند
یونس بن عبدالرحمان،
زکریا بن آدم،
زراره و
ابوبصیر لیث مرادی.
عرضه آثار اصحاب بر امامان برای کسب نظر و رهنمود را نیز می‌توان در همین سیاق توضیح داد.
ظاهرا محدّثان شیعه در سده سوم، بررسی‌های رجالی احوال راویان و نگارش کتاب‌های رجالی را ضروری یافتند،
و در این دوره، نخستین کتاب‌های رجالی شیعه نگارش یافت. درباره نخستین اثر مکتوب رجالی شیعه اختلاف نظر هست.
آقابزرگ طهرانی کتاب تسمیة مَن شهد مع امیرالمؤمنین الجَمَل و الصِفّین و النهروان مِن الصحابة از
عبیداللّه بن ابی‌رافع را نخستین تالیف رجالی شیعه دانسته است. با قبول این نظر، می‌توان نتیجه گرفت که کتاب‌های رجالی از سال‌های نخست عصر امامان معصوم تالیف می‌شده است؛ زیرا ابن‌ابی‌رافع، از یاران و اصحاب امیرمؤمنان است. اما چون این کتاب بیشتر در عداد کتاب‌های تراجم و مشتمل بر نام آن گروه از اصحاب حضرت علی است که در جنگ‌های مهم ایشان شرکت داشتند،
آن را تالیف رجالی صرف نمی‌توان شمرد.
به نظر می‌رسد، اولین تالیف مستقل رجالی در شیعه، کتاب الرجال عبداللّه بن جبلة کِنانی
باشد. از این رو، تاریخ تالیفات رجالی شیعه را به اواخر دوره حضور معصومان می‌توان رساند. بنابر بعضی گزارش‌ها، علمای شیعه در فاصله میان قرن سوم تا نیمه اول قرن پنجم، یعنی عصر تدوین اصول رجالی، ۱۱۶ کتاب در دانش رجال شیعی تالیف کرده‌اند که از آن میان، ۲۴ اثر در قرن سوم، ۷۹ اثر در قرن چهارم و ۱۳ اثر در قرن پنجم نوشته شده است.
از آن آثار فقط این‌ها به دست ما رسیده یا به شیوه‌هایی بازسازی شده است:
رجال، تالیف احمد بن محمد بن خالد برقی (متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰)، که کتاب الرجال
و کتاب طبقات الرجال
نیز نامیده شده و با عنوان‌های کتاب الرجال، همراه
خلاصةالاقوال علامه حلّی (تهران ۱۳۴۲ش) و الطبقات (قم ۱۴۲۸/۱۳۸۶ش) چاپ شده است. این کتاب مشتمل است بر فهرستی از اسامی راویان معصومان که به ترتیب از
اصحاب پیامبر اکرم تا
اصحاب امام حسن عسکری تنظیم شده است.
شیخ طوسی در مقدمه کتاب الرجال خود
آورده که در بیان فهرست اسامی رجال حدیث، کتابی جامع‌تر از کتاب ابن‌عقده درباره رجال امام صادق نیافته است برای دیگر آثار رجالی ابن‌عقده
کتاب
ابوغالب احمد بن محمد زُراری (متوفی ۳۶۸)، که با عنوان‌های رسالة ابی‌غالب الزُراری الی ابن‌ابنه فی ذکر آل اعیَن (قم ۱۴۱۱/۱۳۶۹ش) و رسالة آل اعین (اصفهان ۱۳۹۹) چاپ شده است. چون در این کتاب مؤلف افزون بر معرفی راویان آل اعین، راویان مرتبط با خاندان اعین را نیز معرفی کرده و همچنین فهرستی از کتاب‌هایی که اجازه نقل آن‌ها را داشته با ذکر مؤلف آن کتاب‌ها معرفی کرده، یکی از
منابع رجالی و فهرستی شمرده شده است
تکمله رساله ابوغالب زراری، اثر
ابوعبداللّه حسین بن عبیداللّه غضائری (متوفی ۴۱۱)، که همراه رسالة ابی‌غالب الزراری (قم ۱۴۱۱/۱۳۶۹ش) چاپ شده است.
درباره مؤلف کتاب الرجال (قم ۱۴۲۲/۱۳۸۰ش) که از آن با عنوان کتاب الضعفاء نیز یاد شده است،
اختلاف نظر هست؛ این کتاب هم به حسین بن عبیداللّه غضائری و هم به فرزندش احمد منسوب است.
به نوشته آقابزرگ طهرانی
احمد بن طاووس حلّی (متوفی ۶۷۳) الفاظ این کتاب را بدون سندی که به مؤلف برسد در اختیار داشت و آن‌ها را در جامع رجالی خود، حلّال اشکال فی معرفة الرجال، آورد. کتاب حلّال اشکال امروزه در دست نیست و فقط دو گزیده از آن موجود است.
حسن بن زین‌الدین عاملی (متوفی ۱۰۱۱) نسخه‌ای از این کتاب را به خط مؤلف، که در اختیار پدرش
شهید ثانی بود
در اختیار داشت و براساس آن کتاب التحریر الطاووسی را تدوین کرد.
نسخه حلال اشکال پس از وی به دست
عبداللّه شوشتری (متوفی ۱۰۲۱) رسید. او نیز فقط عبارات کتاب منسوب به ابن‌غضائری را از آن استخراج و به ترتیب الفبایی مرتب و در اثری دیگر تدوین کرد. سپس، شاگردش عنایت‌اللّه قُهپائی (زنده در ۱۰۱۶) آنچه استادش از کتاب حلال اشکال استخراج کرده بود، در کتاب خود مجمع الرجال ــ مشتمل بر مطالب اصول پنجگانه رجالی متقدم شیعی ــ نقل کرد.
آنچه امروزه از رجال ابن‌غضائری در دسترس است، چکیده همه آثار برجای مانده از اقوال رجالی اوست درباره سیر تاریخی انتقال کتاب و اعتبار آن.
کتاب رجال
ابوعمرو محمد بن عمر کشّی (متوفی نیمه اول قرن چهارم) که از آن با عناوین مختلفی چون کتاب الرجال
و معرفة الرجال
یاد شده است. امروزه فقط تلخیص شیخ طوسی از این کتاب
با عنوان
اختیار معرفة الرجال (مشهد ۱۳۴۸ش) در دست است.
تدوین نخستین آثار رجالی شیعه ــبه معنای دقیق اصطلاحی آن ــ به قرن‌های چهارم و پنجم برمی‌گردد و این مرحله از مهمترین ادوار در تاریخ دانش رجال شیعه است.
کتاب‌های این دوره به‌سبب نزدیکی به عصر راویان ائمه (علیهم‌السّلام) و اشتمال بر اطلاعات جامع و دقیق،
منبع مطالعات رجالی شدند و به دلیل قدمت و اصالتشان اصول اولیه رجالی نام گرفتند.
این اصول عبارت‌اند از:
اختیار معرفةالرجال، کتاب الرجال و الفهرست هر سه تالیف محمد بن حسن طوسی (متوفی ۴۶۰)، و
فهرست اسماء مصنّفی الشیعة مشهور به رجال النجاشی تالیف
ابوالعباس احمد بن علی نجاشی (متوفی ۴۵۰).
کتاب الرجال، اثر شیخ طوسی، که خود
از آن با عنوان کتاب الرجال، مَن روی عن النبی (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) و الائمة الاِثَنْی عشر (علیهم‌السّلام) و من تاخّر عنهم یاد کرده،
مشتمل است بر معرفی اصحاب و راویان ائمه شیعه در سیزده باب. دوازده باب آن به اصحاب و راویان معصومان و یک باب آن به راویانی که به صورت مستقیم از معصوم روایت نکرده‌اند اختصاص یافته است. این کتاب براساس شیوه طبقات‌نگاری تنظیم و نام راویان در هر باب به ترتیب الفبایی ذکر شده است و در مجموع ۶۴۲۹ راوی را در برمی‌گیرد.
دیگر اثر رجالی شیخ طوسی
الفهرست است. او خود این عنوان را در متن کتاب یاد کرده است. نجاشی
نام کامل آن را فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنّفین آورده است. شیخ طوسی در این کتاب درباره بیش از ۹۱۲ مؤلف شیعی سخن گفته و ذیل هر عنوان اطلاعاتی درباره آن شخص و تالیفاتش گزارش کرده است. این اطلاعات مشتمل است بر اطلاعات شرح حالی، گزارش تالیفات، و طرق و اِسناد به صاحب تالیف.
دیگر اثر پراهمیت، رجال نجاشی است. مؤلف خود
آن را فهرست اسماء مصنّفی الشیعة نام نهاده است و چنان‌که از مقدمه مؤلف
برمی‌آید، او این کتاب را در پاسخ کسانی نوشته است که بر
شیعه به بهانه نداشتن میراث و شخصیت‌های علمی طعن می‌زدند. کتاب نجاشی مشتمل بر ۱۲۶۹ عنوان است و به ترتیب الفبایی تنظیم شده است.
پس از این دوره درخشان، تدوین اصول اولیه رجالی با دوره‌ای از فترت مواجه شد که در آن نوآوری یا خیزش درخوری در تالیفات رجالی دیده نمی‌شود.
بیشتر آثار این دوره یا مستدرک و تکمله‌اند بر آثار پیشین، مانند فهرست اسماء علماء الشیعة و مُصَنِّفیهم اثر
منتجب‌الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) و
معالم العلماء ابن‌شهرآشوب مازندرانی (متوفی ۵۸۸)، یا تلخیص یا تجمیع آثار گذشته.
همچنین در این دوره، احمد بن موسی طاووس حلی و
محقق حلّی (متوفی ۶۷۶) برخی تحلیل‌های کتاب‌شناختی را به تحلیل رجالی بدل کردند. ابن‌طاووس
حلال اشکال فی معرفة الرجال را نوشت که فقط دو بخش از آن یعنی رجال ابن‌غضائری و آنچه در التحریر الطاووسی آمده باقی مانده است. از مقدمه باقی‌مانده از اصل کتاب چنین بر می‌آید که مؤلف در آن پنج کتاب اختیار معرفة الرجال، الفهرست و رجال شیخ طوسی، الفهرست نجاشی و رجال ابن‌غضائری را یکجا گردآورده بوده است.
محقق حلّی هم با تالیف تلخیص الفهرست در واقع فهرست طوسی را که هدف آن معرفی کتاب‌های مصنفان شیعه بود به هیئت کتابی رجالی درآورد.
در پایان این دوره باید از یحیی بن حسن بن بِطریق حلّی، مشهور به
ابن‌بطریق (متوفی ۶۰۰)، یاد کرد که کتابی رجالی با عنوان رجال الشیعه نگاشت.
طلایه‌داران این دوره دو تن از شاگردان حوزه حلّه یعنی حسن بن یوسف بن مطهر حلّی، مشهور به
علامه حلّی (متوفی ۷۲۶)، و تقی‌الدین حسن بن علی بن داوود حلّی، مشهور به
ابن‌داوود حلّی (زنده تا ۷۰۷)، بودند. کتاب‌های رجالی این دو تن که مبتنی بر کتاب‌های رجالی پیشین تالیف شد به سبب داشتن سبکی نو و بعضی خصوصیات منحصر به فرد،
به
اصول ثانویه رجالی شهرت یافته است.
از ویژگی‌های عمومی این دوره، رشد نقادی‌های رجالیِ راوی‌محور، تکیه بر جرح و تعدیل راویان و تاثیر آن در درایة الحدیث شیعه، به ویژه تقسیم‌بندی چهارگانه حدیث، و پی‌ریزی اولیه قواعد عام رجالی بود.
کتاب اول که اثر علامه حلّی است،
خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال نام دارد و مشتمل بر دو بخش و یک خاتمه است. بخش نخست شامل معرفی ۱۲۲۷ تن از راویان قابل اعتمادی است که قبول روایت آنان نزد مصنف رجحان داشته است.
بخش دوم مشتمل است بر نام ۵۱۰ راوی که روایت آن‌ها از نظر علامه حلّی
مطرود و متروک است یا او در قبول روایتشان توقف کرده است. در خاتمه کتاب نیز فواید ده گانه رجالی آمده که متضمن مسائل متنوعی است؛ از قبیل بیان اسامی راویانی که به کُنیه شهرت دارند، توضیحاتی در باب راویانی که
شیخ طوسی آن‌ها را در زمره مذمومین آورده است، بیان طریق شیخ طوسی در
تهذیب و
استبصار و
ابن‌بابویه در کتاب
من لایحضره الفقیه به یکایک راویان و ارزیابی آن، بیان طریق خود علامه حلّی به شیخ طوسی، ابن‌بابویه، کشّی و نجاشی.
دیگر اثر رجالی علامه حلّی
ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواة است. در موضوع تعیین ضبط نام‌ها علامه حلّی در این کتاب مجموعا به ضبط و تصحیح اسامی و کنیه‌های ۷۷۹ تن از راویان احادیث شیعه پرداخته که پاره‌ای از آن‌ها مکرر است. (برای مقایسه انتقادی مندرجات این کتاب با خلاصة الاقوال.
) علامه حلّی، بنا به گفته خودش،
اثر مفصّل‌تری در رجال با عنوان
کشف المقال فی معرفة الرجال نیز داشته که مشتمل بر اقوالی درباره راویان و مصنّفان متقدم بوده و احوال متاخران و معاصران مؤلف نیز در آن بحث شده است. از این کتاب امروزه اثری در دست نیست.
عنوان کتاب ابن‌داوود حلّی الرجال است. این کتاب دو بخش دارد: بخش اول، در بیان اسامی راویان ممدوح، موثق و مهمل و بخش دوم، در بیان اسامی راویان مجروح و مجهول.
مؤلف در پایان هر بخش همچنین فوایدی رجالی آورده و در قسمتی با عنوان «التنبیهات» نیز نُه تنبیه ذکر کرده است برای ویژگی‌های محتوایی و ساختاری کتاب.
ابن‌داوود در این کتاب نام افراد و پدر و جدّ آنان را برحسب حروف الفبا تنظیم کرده که در آثار رجالی شیعه تا آن زمان بی‌سابقه بوده است
حواشی عالمان پس از ابن‌داوود بر رجال او
نشانه اهمیت این اثر در دوره‌های بعد است.
تألیفات متعدد رجالی این دوره مشتمل است بر نگارش حواشی و تعلیقات بر کتب رجالی پیشین و ترتیب و تنظیم و گزیده‌نگاری و تلخیص آن کتاب‌ها. دو ویژگی منحصر به فرد این دوره بدین قرار است:
در این دوره به مشکلات مراجعه به
منابع رجالی پیشین، به ویژه اصول اولیه و ثانویه رجالی، و نیز بازیابی اطلاعات توجه شد. در هر یک از کتاب‌ها و
منابع پیشین، اطلاعات رجالی به شیوهای خاص عرضه شده و به معدودی از راویان پرداخته شده بود که استفاده از آن‌ها را دشوار می‌ساخت. کوشش برای رفع این دشواری‌ها به تحولی اساسی در شیوه نگارش کتب رجالی انجامید و کتاب‌هایی با عنوان جوامع رجالی ظهور یافت. جوامع رجالی کتاب‌هایی است که اطلاعات در آن‌ها صرفآ براساس ترتیب الفبایی نام راوی تنظیم شده بی‌آنکه اوصاف و ویژگی‌های راویان از جمله طبقه راوی، داشتن کتاب، جرح و تعدیل و قیود دیگر لحاظ شود.
چنان‌که پیشتر اشاره شد، سرچشمه این روش را در حلال اشکال ابن‌طاووس می‌توان دید، اما اوج شکوفایی و نضج کامل تالیف جوامع به دوره بعد از نگارش اصول ثانویه رجالی برمی‌گردد. اهم این جوامع رجالی عبارت‌اند از:
مجمع الرجال فی علم الرجال زکی‌الدین عنایت‌اللّه قهپائی (قم ۱۳۶۴ش)؛
حاوی الاقوال فی معرفة الرجال شیخ عبدالنبی جزائری (متوفی ۱۰۲۱؛ قم ۱۴۱۸) نخستین کتاب رجالی شیعه که راویان به ترتیب تقسیم چهارگانه حدیث در آن ذکر شده‌اند
منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال مشهور به
رجال کبیر اثر
محمد بن علی استرآبادی (متوفی ۱۰۲۸؛ تهران ۱۳۰۲)؛
نقد الرجال سید مصطفی تفرشی (قم ۱۴۱۸)؛
جامع الرواة محمد بن علی اردبیلی (متوفی ۱۱۰۱؛ تهران ۱۳۳۱ و قم ۱۴۳۳)؛ جامع المقال فی معرفة الرواة و الرجال و خلاصه آن با عنوان
ملخّص المقال فی احوال الرجال هر دو از
سید عبداللّه شُبَّر تنقیح المقال فی علم الرجال اثر
عبداللّه مامقانی (متوفی ۱۳۵۱؛ نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲)؛
ترتیب الاسانید از حاج آقا
حسین طباطبائی بروجردی (متوفی ۱۳۸۰؛ مشهد ۱۴۱۳ـ۱۴۱۴)، درباره
کتب اربعه و برخی آثار دیگر حدیثی؛
الجامع فی الرجال (قم ۱۳۹۴) اثر
موسی زنجانی؛
معجم رجال الحدیث سید ابوالقاسم خویی (متوفی ۱۴۱۳؛ نجف ۱۴۱۳)؛ و
قاموس الرجال محمدتقی شوشتری.
دیگر ویژگی تالیفات این دوره نگارش کتاب‌های رجالی تحقیقی است. در این آثار، مؤلفان اهدافی چون بیان نکاتی که در پژوهش‌های رجالی خود به آن رسیده‌اند، ذکر نکات کلی و عمومی که حکم قاعده و قانون را یافته‌اند، بحث از اصطلاحات و الفاظ رجالیان و مسائل دیگر را دنبال کرده‌اند.
فوائد وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵؛ قم ۱۴۰۴)،
جامع المقال فیما یتعلّق باحوال الحدیث و الرجال فخرالدین طریحی (متوفی ۱۰۸۵)،
رسالة عدیمة النظیر فی احوال ابی‌بصیر از
مهدی بن حسن موسوی خوانساری (متوفی ۱۲۴۶)،
توضیح المقال فی علم الرجال ملاعلی کنی (متوفی ۱۳۰۶؛ قم ۱۴۲۱)، هدایة المحدّثین الی طریقة المحمّدین مشهور به
المشترکات محمدامین کاظمی (زنده در ۱۱۱۸؛ قم ۱۴۰۵)،
الرسائل الرجالیة ابوالمعالی محمد بن محمدابراهیم کلباسی (متوفی ۱۳۱۵؛ قم ۱۴۲۲)،
سماء المقال فی علم الرجال ابوالهدی کلباسی (متوفی ۱۳۵۶؛ قم ۱۴۱۹) و
کلیات فی علم الرجال جعفر سبحانی (قم ۱۴۱۴) از مهمترین کتاب‌های رجالی تحقیقی است. بنابر یک پژوهش، شمار مجموع کتاب‌های رجالی شیعه از آغاز تا عصر حاضر ۶۸۸ اثر است
که به شیوه‌های مختلفی تالیف شده‌اند.
در اینجا به بررسی شیوه‌ها و سبک‌های نگارش رجالی شیعیان می‌پردازیم:
نخستین و شاید قدیم‌ترین شیوه نگارش آثار رجالی در نزد شیعیان، تالیف بر اساس طبقات بوده است. در این شیوه، راویان هر امام در فصلی جداگانه و گاهی با ترتیب الفبایی معرفی می‌شوند و نام کسانی که از هیچ امامی روایت نکرده‌اند، در بابی خاص درج می‌شود. هرچند، این شیوه طبقات‌نگاری راویان به ترتیب اصحاب پیامبر و امامان مبتنی بر ملاک عمومیِ زمان است، با روش مشابه میان
اهل سنّت تفاوت دارد و منحصر به شیعه است. رجال برقی، رجال شیخ طوسی و ظاهرا اصل رجال کَشّی
به این شیوه نگاشته شده‌اند.
در کتاب‌هایی که در قرون متاخر نوشته شده‌اند، طبقات راویان تا زمان مؤلفان این نوع کتاب‌ها ذکر شده است، از جمله در کتاب
طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال سید علی‌اصغر جاپلقی بروجردی.
در این شیوه کهن، نام مؤلفان کتب مبنای نگارش قرار می‌گیرد و مقصود نویسندگان این آثار عرضه فهرستی از نام صاحبان کتاب‌ها و راویان آن‌ها و در مواردی، داوری رجالی درباره آنهاست. کتاب‌های فهرست با هدف شناسایی و شناساندن
منابع حدیثی، بررسی و بیان حجیت آن‌ها و معرفی نسخه‌هایشان، در واقع مکمل کتاب‌های رجالی به شمار می‌روند. نگارش کتاب‌های «فهرست اصول و مصنّفات» در میان شیعه از اواخر سده سوم رونق داشته است.
براساس گزارش‌های موجود، عالمانی هم‌چون
حمید بن زیاد دهقان کوفی،
ابن‌بطّه قمی،
محمد بن حسن بن ولید،
شیخ صدوق،
حسین بن حسن بن بابویه
،
احمد بن حسین غضائری و احمد بن عبدالواحد بن عبدون بزّاز
صاحب کتاب فهرست بوده‌اند، اما امروزه هیچ‌یک از آن‌ها در دسترس نیستند. مهمترین فهرست‌های موجود از آنِ نجاشی و شیخ طوسی است.
شیوه مرسوم دیگر در تدوین آثار رجالی شیعه تالیف براساس نام راویان است. در این شیوه، نام‌ها به ترتیب حروف اول، دوم و سوم و گاهی تا آخرین حرف هر نام مرتب می‌شوند. گاهی این ترتیب در نام پدر و جدّ و نَسَب هم رعایت شده‌است. پس از نام‌ها، در فصل‌های جداگانه، کُنیه‌ها (باب الکُنی) و پس از آن القاب و سپس راویان زن معرفی می‌شوند.
این ترتیب بیشتر در جوامع رجالی دیده می‌شود و برای نمونه به منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال میرزا محمد استرآبادی و نقد الرجال سید مصطفی تفرشی و در دوره‌های معاصر به مستدرک علم رجال الحدیث علی نمازی شاهرودی (متوفی ۱۴۰۵؛ تهران ۱۴۱۲) و معجم رجال الحدیث سید ابوالقاسم خویی می‌توان اشاره کرد. گاهی برخی مؤلفان به شیوه‌های خاص دیگری اعمال سلیقه کرده و این تنظیم و ترتیب را کمی تغییر داده‌اند. برای نمونه، نام «احمد» را، به احترام نام
پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم)، بر دیگر نام‌های باب «همزه» مقدّم داشته و پس از آن «ابراهیم» و «اسماعیل» و سپس دیگر اسامی را ذکر کرده‌اند. همچنین برخی مؤلفان القاب و نام زنان را در اثنای دیگر نام‌ها به ترتیب الفبایی آورده و فصلی جدا را به آن‌ها اختصاص نداده‌اند.
در این شیوه، جرح و تعدیل راویان اساس تالیف است. در این آثار راویان قابل اعتماد و کسانی که روایت آن‌ها قابل اعتماد نیست، در دو بخش جداگانه ذکر می‌شوند.
خلاصة الاقوال علامه حلّی و
کتاب الرجال ابن‌داوود حلّی از برجسته‌ترین نمونه‌های این سبک نگارش‌اند. این نوع از دشوارترین انواع تالیف رجالی است.
در دوره‌های متاخر، سبکی دیگر در نگارش آثار رجالی پدید آمده که بر نتایج حاصل از تحقیقات و پژوهش‌های رجالی مبتنی است. در این نوع تالیفات قواعد، فوائد و ضوابط کلی دانش رجال بیان و نکات و مباحث رجالی حاصل از تحقیق و بررسی‌ها مطرح می‌شود. این گروه مشتمل بر سه گونه است:
فوایدنگاری، مانند جامع المقال فیما یتعلّق باحوال الحدیث و الرجال فخرالدین طریحی، الفوائد الرجالیة وحید بهبهانی (قم ۱۴۱۰)، رجال
سید مهدی بحرالعلوم (متوفی ۱۲۱۲) مشهور به
الفوائد الرجالیة (تهران ۱۳۶۳ش) و اثر فرزندش سید رضا (متوفی ۱۲۵۳) با عنوان الفوائد الرجالیة،
عدّة الرجال سید محسن اعرجی (متوفی ۱۲۲۷؛ قم ۱۴۱۵)،
الفوائد الرجالیة مهدی کجوری شیرازی (متوفی ۱۲۹۳؛ قم ۱۴۲۳/۱۳۸۱ش)،
بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال اثر
علی علیاری تبریزی (متوفی ۱۳۲۷؛ قم ۱۳۲۷)؛
قواعدنگاری، مانند توضیح المقال فی علم الرجال از حاج ملاعلی کنی (قم ۱۴۲۱/۱۳۷۹ش)، نتیجة المقال فی علم الرجال اثر محمدحسن مازندرانی بارفروشی (متوفی ۱۳۴۵؛ قم ۱۴۳۲/۱۳۹۰ش)، الفوائد الرجالیة من تنقیح المقال عبداللّه مامقانی (قم۱۴۳۱/۱۳۸۹ش)، سماء المقال فی علم الرجال اثر ابوالهدی کلباسی (قم ۱۴۲۲)، لُبّ اللباب فی علم الرجال ملامحمدجعفر شریعتمدار استرآبادی (متوفی ۱۲۶۳؛ تهران ۱۳۸۸ش)،
بحوث فی فقه الرجال از
سید علی مکی عاملی تقریرات درس سید علی فانی (متوفی ۱۴۰۹؛ بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴)،
دروس تمهیدیة فی القواعد الرجالیة (قم ۱۴۲۸/۲۰۰۷) اثر
باقر ایروانی و
بحوث فی مبانی علم الرجال (قم ۱۴۲۶) تقریرات درس شیخ محمد سَنَد؛
تک نگاری، همانند هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین ملامحمدامین کاظمی (قم ۱۴۰۵)،
الرسائل الرجالیة سید محمدباقر موسوی شفتی (متوفی ۱۲۶۰؛ اصفهان ۱۴۱۷) مشتمل بر بیست رساله، و
الرسائل الرجالیة اثر
ابوالمعالی کلباسی (قم ۱۴۲۲) مشتمل بر چندین رساله.
شماری از رجالیان شیعی آثار خود را در قالب اُرجوزه‌هایی تدوین کرده‌اند که برای به خاطر سپردن مناسب باشد. از جمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: ارجوزة فی الرجال سید احمد بن محمد عطار بغدادی،
نخبة المقال فی علم الرجال یا زبدة المقال فی علم الرجال
سید حسین بروجردی (متوفی ۱۲۷۶) و تکمله آن با عنوان
منتهی الآمال فی تتمیم زبدة المقال از
علی بن عبداللّه علیاری،
منظومه رجالی عبدالرحیم بن محمدعلی تستری (متوفی ۱۳۱۳) که در پایان منظومه اصول فقهی‌اش نتیجة الانظار جای گرفته،
ارجوزة عدّة الخلف فی عدة السلف از شیخ محمدعلی بروجردی،
منظومة فی الرجال
سید عبدالحسین آل کمّونة و منظومه درباره
اصحاب اجماع و منظومة فی الرجال از
منیرالدین بروجردی.
در نیم قرن اخیر با راه یافتن علوم اسلامی به دانشگاه‌ها و تاسیس دانشکده‌ها و مؤسساتی برای تدریس علوم اسلامی و همگام با تحولاتی که در نحوه آموزش در حوزه‌های علمیه به وجود آمده، در بیشتر رشته‌های علوم اسلامی متون آموزشی متعددی تالیف شده است. این تحول از جمله در علم رجال که متون آموزشی آن بسیار کمتر از رشته‌های دیگر بود درخور توجه است. در این زمینه کتاب‌های
اصول علم الرجال اثر
عبدالهادی فضلی (بیروت ۱۴۱۶)،
کلیات فی علم الرجال اثر جعفر سبحانی (قم ۱۴۱۰)،
دانش رجال الحدیث اثر
محمدحسن ربانی (مشهد ۱۳۶۲ش) و آشنایی با کتب رجالی شیعه اثر محمدکاظم رحمان ستایش (تهران ۱۳۸۵ش) درخور ذکرند.
(۱) استرآبادی، محمدجعفر بن سیف‌الدین، الایجاز فی علمی الرجال و الدرایة، چاپ حمید احمدیجلفایی، در میراث حدیث شیعه، دفتر۱۵، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۵ش.
(۲) استرآبادی، محمدجعفر بن سیف‌الدین، لبّ اللباب فی علم الرجال، چاپ محمدحسین مولوی، در میراث حدیث شیعه، دفتر۲، ۱۳۷۸ش.
(۳) بارفروشی، محمدحسن، نتیجةالمقال فی علم الرجال، چاپ سنگی تهران، ۱۲۸۴.
(۴) بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ش.
(۵) تفرشی، مصطفی بن حسین، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸.
(۶) فاضل تونی، عبداللّه بن محمد، الوافیة فی اصول الفقه، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری، قم ۱۴۱۵.
(۷) خزرجی، احمد بن عبداللّه، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ عبدالفتاح ابوغده، حلب ۱۴۱۱.
(۸) ربانی، محمدحسن، دانش رجال الحدیث، مشهد ۱۳۸۲ش.
(۹) ساعدی، حسین، نشاة علم الرجال و تطوره، الفکر الاسلامی، ش ۲۶، شوال ـ ذیحجه ۱۴۲۱.
(۱۰) سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم ۱۴۲۱.
(۱۱) سیفی، علیاکبر، مقیاس الرواة فی کلیات علم الرجال، قم ۱۴۲۲.
(۱۲) شیخ بهائی، محمد بن حسین، مشرق الشمسین و اکسیرالسعادتین، چاپ مهدی رجایی، مشهد ۱۳۷۲ش.
(۱۳) علیاری تبریزی، علی بن عبداللّه، بهجة الآمال فی شرح زبدةالمقال، ج۱، قم ۱۳۷۱ش.
(۱۴) فاضل دربندی، آقا بن عابد، الفن الثانی من القوامیس، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، در رسائل فی درایة الحدیث، چاپ ابوالفضل حافظیان بابلی، ج۲، قم: دارالحدیث، ۱۳۸۳ش.
(۱۵) فضلی، عبدالهادی، اصول علم الرجال، بیروت ۱۴۲۰.
(۱۶) کجوری شیرازی، مهدی، الفوائد الرجالیة، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، قم ۱۳۸۲ش.
(۱۷) کنی، علی بن قربانعلی، توضیح المقال فی علم الرجال، چاپ محمدحسین مولوی، قم ۱۳۷۹ش.
(۱۸) مامقانی، عبداللّه، الفوائد الرجالیة من تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محمدرضا مامقاتی، قم ۱۴۳۱.
(۱۹) مکی عاملی، علی‌حسین، بحوث فی فقه الرجال، محاضرات علی فانی اصفهانی، برج البراجنه، لبنان ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۰) نوری، حسین بن محمدتقی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
(۲۱) امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، دارالتعارف، ۱۴۲۱ ق.
(۲۲) ابراهیمی، ابوالقاسم، اجتهاد و تقلید، کرمان ۱۳۶۲.
(۲۳) صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۲۴) حلّی، ابن‌داوود، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۸۳ش.
(۲۵) انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائدالاصول، قم ۱۴۱۹.
(۲۶) بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش.
(۲۷) بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤةالبحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم بیتا (.
(۲۸) بهبهانی، محمدباقر، الرسائل الاصولیة، قم ۱۴۱۶.
(۲۹) جزایری، نعمت‌اللّه بن عبداللّه،
منبع الحیاة، در محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاةالجمعة العینی، چاپ رؤوف جمالالدین، قم ۱۴۰۱.
(۳۰) حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم ۱۴۱۶.
(۳۱) حرّ عاملی، محمد بن حسن، هدایة الامة الی احکام الائمة (علیهم‌السّلام)، مشهد ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
(۳۲) خاقانی، علی بن حسین، رجال الخاقانی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
(۳۳) خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مؤسسه خویی.
(۳۴) رامهرمزی، حسن بن عبدالرحمان، المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۳۵) صرّامی، سیف‌اللّه، مبانی حجیت آرای رجالی، قم ۱۳۹۱ش.
(۳۶) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۷) عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۳۸) حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
(۳۹) فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، کتاب الوافی، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ش.
(۴۰) کرکی، حسین بن شهاب‌الدین، کتاب هدایةالابرار الی طریق الائمةالاطهار (علیه‌السّلام)، چاپ رؤوف جمالالدین، بغداد ۱۹۷۷.
(۴۱) کشّی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، تلخیص محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۴۲) کنی، علی بن قربانعلی، توضیح المقال فی علم الرجال، چاپ محمدحسین مولوی، قم ۱۳۷۹ش.
(۴۳) مجلسی، محمدباقر، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج۱، چاپ‌هاشم رسولی محلاتی، تهران ۱۳۷۹.
(۴۴) سباعی، مصطفی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۴۵) عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، تهران ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۴۶) بهاءالدین، محمد، المستشرقون والحدیث النبوی، عَمّان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۴۷) احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
(۴۸) بهبهانی، محمدباقر، فوائد الوحید البهبهانی، در علی بن حسین خاقانی، رجالال خاقانی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۴۹) حرّ عاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ۱۳۸۵.
(۵۰) حلّی، حسن بن یوسف، ایضاح الاشتباه، چاپ محمد حسّون، قم ۱۴۱۵.
(۵۱) دلبری، علی، آشنایی با اصول علم رجال، مشهد ۱۳۹۱ش.
(۵۲) رحمان ستایش، محمدکاظم، آشنایی با کتب رجالی شیعه، تهران ۱۳۸۵ش.
(۵۳) سمیّن، احمد، دروس تمهیدیّة فی تاریخ علم الرجال عند الامامیة، دارالفقه الاسلامی المعاصر، ۱۴۳۳/ ۲۰۱۲.
(۵۴) صاحب معالم، حسن بن زین الدین، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ش.
(۵۵) طوسی، محمد بن حسن، عدةالاصول، چاپ محمدمهدی نجف، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵۶) طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۵۷) طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۷.
(۵۸) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ بیروت.
(۵۹) محسنی، محمدآصف، بحوث فی علم الرجال، قم ۱۳۶۲ش.
(۶۰) محقق حلّی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، چاپ محمدحسین رضوی، قم ۱۴۰۳.
(۶۱) عاملی، محمد بن حسن، استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، قم ۱۴۱۹ـ.
(۶۲) نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، مرکز نشر اسلامی.
(۶۳) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶۴) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، مصفّی المَقال فی مُصنّفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
(۶۵) صدوق، محمد بن علی، الخصال، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۶۶) ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۹۵۶.
(۶۷) ابن‌غضائری، احمد بن حسین الرجال لابن‌الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲.
(۶۸) اعرجی، زهیر، تاریخ النظریة الرجالیة فی المدرسة الامامیة، تراثنا، سال ۲۳، ش۱ و۲، محرّم جمادی الآخره ۱۴۲۸.
(۶۹) جلالی، مهدی، جستاری در باب نسبت کتاب الضعفاء به ابن‌غضائری، مطالعات اسلامی، ش ۶۸، تابستان ۱۳۸۴.
(۷۰) خامنه‌ای، سید علی، چهار کتاب اصلی علم رجال، مجموعه مقالات تحقیقی، تهران: مؤسسه انجام کتاب، ۱۳۶۱ش.
(۷۱) راضی، عبدالحمید، من مراجع علم الرجال عند الامامیة: کتاب الرجال لابن‌داود، البلاغ، سال ۶، ش ۴، ۱۳۹۶.
(۷۲) ربانی، محمدحسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحدیث، قم ۱۳۸۵ش.
(۷۳) سبحانی، جعفر، تحقیقی پیرامون رجال ابن‌غضائری، نور علم، دوره ۲، ش ۳، اردیبهشت ۱۳۶۵.
(۷۴) صاحب معالم، حسن بن زین‌الدین، التحریر الطاووسی، چاپ فاضل جواهری، قم ۱۴۱۱.
(۷۵) طلائیان، رسول، ماخذشناسی رجال شیعه، قم ۱۳۸۱ش.
(۷۶) طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۷۷) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
•
بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «علم رجال»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۲۱.
