• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بساطی‌سمرقندی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بِساطیِ سمرقندی، سراج الدّین، از شاعران نیمه دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم است.



در سمرقند به دنیا آمد
[۱] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
و به نوشته صفا ۸۸ سال عمر کرد.
[۲] ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۵۶، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
وفات او را برخی در ۸۱۵ در سمرقند
[۳] امیر علیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۱۳، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴] کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۱۸۸، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۵] محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۴۷، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
و برخی در هفده رجب ۸۱۴ در ری نوشته‌اند.
[۶] ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۵۶، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
با استناد به تاریخ وفات و مدت عمر او، می توان سال ولادتش را حدود ۷۲۶و۷۲۷ تخمین زد. او از شاگردان خواجه عصمت بخارایی ، متخلص به «نصیری»،
[۷] ابوالقاسم انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات، ج۱، ص۲۲۶، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ ش.
[۸] ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۲۸۷، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
و خواجه عبدالملک سمرقندی ، متخلص به «عصامی»
[۹] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۷۰ـ۳۷۱، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
بود. در ابتدای شاعری به حصیربافی اشتغال داشت، ازینرو «حصیری» تخلص می‌کرد، اما با پیشنهادِ استادش خواجه عصمت، تخلصِ «بساطی» را برگزید.
[۱۰] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).


۱.۱ - بساطی در مجلس سلطان خلیل

بساطی در مجلس سلطان خلیل (حک :۸۰۷ ـ ۸۱۲)، فرزند میرانشاه و نواده تیمور، حاضر می‌شد و گاه او را مدح می‌نمود، سلطان نیز از او حمایت می‌کرد؛ به عنوان مثال برای مطلع غزلی، هزار دینار صله به او داد که همان موجب شهرت بساطی شد.
[۱۱] امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۳، ص۳۷۴، چاپ جواد فاضل، تهران.
[۱۲] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۱۳] علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۰۵، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.

مطلع این غزل را علی ابراهیم خلیل ، امین احمد رازی ، و دولتشاه سمرقندی
[۱۴] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
آورده‌اند: دل شیشه و چشمان تو هر گوشه برندش‌/ مَست‌اند، مبادا که به شوخی شکنندش‌.

۱.۲ - ضعف بساطی در علوم و فنون ادبی

بساطی به علوم و فنون ادبی آگاهی چندانی نداشت، جامی
[۱۵] عبدالرحمن بن احمد جامی، بهارستان، ج۱، ص۱۰۲، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش.
درباره او گفته است : «شعر وی خالی از لطافتی نیست اما از فضائل مکتسبه بسیار عاری بوده است، چنانچه از اشعار وی ظاهر است» و امیر علیشیر نوائی
[۱۶] عبدالرحمن بن احمد جامی، بهارستان، ج۱، ص۱۰۲، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش.
نیز او را «به غایت عامی» معرفی کرده است.
او در شمار کسانی است که در غزلیات آن‌ها جنبه عشقی بر جنبه عرفانی، و تقلید و اقتباس در مضامین بر ابداع و ابتکار غلبه دارد.
[۱۷] مقدمه ۱۳۳۹ ش (زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، ج۱، ص۳۳۶، تهران) تاریخ.
در انواع قالبها از جمله قصیده ، غزل ، قطعه ، مُخمّس ، و رباعی شعر می‌سرود.
او با شاعرانی چون خیالی بخارایی ، برندق بخارایی ، خواجه رستم خوریانی ، طاهر ابیوردی و کمال خجندی
[۱۸] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
[۱۹] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
معاصر بوده و بعضی از قصاید و غزلهای شاعران معاصر و پیشین خود را پاسخ گفته است.
[۲۰] اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، ج۱، ص۱۳۵، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.

با کمال مشاعره داشته ولی سبک او را نمی‌پسندیده و با او معارضه می‌کرده است،
[۲۱] دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳ـ۳۹۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
تا جایی که در بعضی تذکره‌ها سببِ مرگ بساطی را نفرین کمال دانسته‌اند
[۲۲] احمد علی هاشمی سندیلوی، تذکره مخزن الغرائب، ، ص ۳۲۱ ،چاپ محمد باقر، لاهور ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰
[۲۳] آزاد بلگرامی، ص ۱۴۸، ج۱، ص۳۹۳، دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).


۱.۳ - اشعار بساطی

بساطی در مدح، تغزل ، عرفان ، لغز و معما ، و اخلاق شعر سروده است.
[۲۴] ابوالقاسم انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات، ج۱، ص۲۲۷، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ ش.

او در اشعارش به پاره ای از اساطیر و قصه‌ها اشاره کرده است
[۲۵] اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۵، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
و همچنین اصطلاحات علوم و فنون گوناگون، از جمله نجوم، تصوف ، موسیقی ، شطرنج و نرد ، در دیوان او به چشم می‌خورد.
[۲۶] اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۶، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.

نسخه‌ای خطی از دیوان قصاید و غزلیات و مقطعات و رباعیات و معمّیات او در کتابخانه ملی پاریس، همراه دیوان خیالی وجود دارد.
[۲۷] ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۵۶، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.

نسخه‌ای دیگر از دیوانش نیز در کتابخانه آصفیه موجود است که ۶۶ صفحه و در هر صفحه دوازده بیت دارد
[۲۸] کتابخانه آصفیه، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، ج۱، ص۵۵۳، مرتبه میر عثمان علی خان بهادر، حیدر آباد دکن ۱۳۵۷.
و مجموعاً دیوانی ۷۹۲ بیتی و مختصر است.
در فهرست نسخه‌های خطی فارسی
[۲۹] احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، ج۳، ص۲۲۴۹ـ۲۲۵۰، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
نام و نشان ده نسخه از اشعار او ذکر شده است.
بساطی در ستایش دیوان خود شعری سروده که در مرقوم پنجم کتاب سلّم السموات انصاری کازرونی مضبوط است‌.


(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، نسخه عکسی از چاپ سنگی کانپور ۱۸۷۱.
(۲) کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۳) امیر علیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران.
(۵) ابوالقاسم انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۶) محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
(۷) تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۸) عبدالرحمن بن احمد جامی، بهارستان، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش.
(۹) اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۰) علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.
(۱۱) دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
(۱۲) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۳) کتابخانه آصفیه، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، مرتبه میر عثمان علی خان بهادر، حیدر آباد دکن ۱۳۵۷.
(۱۴) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۵) مقدمه ۱۳۳۹ ش (زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران) تاریخ.
(۱۶) احمد علی هاشمی سندیلوی، تذکره مخزن الغرائب، چاپ محمد باقر، لاهور ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.


۱. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۲. ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۵۶، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
۳. امیر علیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۱۳، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴. کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۱۸۸، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ ش.
۵. محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، ج۲، ص۵۴۷، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
۶. ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۵۶، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
۷. ابوالقاسم انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات، ج۱، ص۲۲۶، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ ش.
۸. ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۲۸۷، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
۹. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۷۰ـ۳۷۱، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۱۰. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۱۱. امین احمد رازی، هفت اقلیم، ج۳، ص۳۷۴، چاپ جواد فاضل، تهران.
۱۲. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۱۳. علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، ج۱، ص۱۰۵، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.
۱۴. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۱۵. عبدالرحمن بن احمد جامی، بهارستان، ج۱، ص۱۰۲، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش.
۱۶. عبدالرحمن بن احمد جامی، بهارستان، ج۱، ص۱۰۲، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ ش.
۱۷. مقدمه ۱۳۳۹ ش (زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، ج۱، ص۳۳۶، تهران) تاریخ.
۱۸. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۱۹. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۲۰. اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، ج۱، ص۱۳۵، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
۲۱. دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، ج۱، ص۳۹۳ـ۳۹۴، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۲۲. احمد علی هاشمی سندیلوی، تذکره مخزن الغرائب، ، ص ۳۲۱ ،چاپ محمد باقر، لاهور ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰
۲۳. آزاد بلگرامی، ص ۱۴۸، ج۱، ص۳۹۳، دولتشاه سمرقندی، تذکره الشعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۷ ش).
۲۴. ابوالقاسم انصاری کازرونی، مرقوم پنجم کتاب سُلّم السموات، ج۱، ص۲۲۷، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۰ ش.
۲۵. اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۵، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
۲۶. اسماعیل حاکمی، «معرفی چند نسخه خطی از دیوان بساطی سمرقندی»، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۶، در یادگارنامه حبیب یغمائی، چاپ غلامحسین یوسفی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ ش.
۲۷. ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۴، ص۴۵۶، ج ۴، تهران ۱۳۷۲ ش.
۲۸. کتابخانه آصفیه، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، ج۱، ص۵۵۳، مرتبه میر عثمان علی خان بهادر، حیدر آباد دکن ۱۳۵۷.
۲۹. احمد منزوی، فهرست نسخه های خطّی فارسی، ج۳، ص۲۲۴۹ـ۲۲۵۰، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بساطی سمرقندی»، شماره۱۳۰۵.    


رده‌های این صفحه : تراجم | شاعران فارسی




جعبه ابزار