• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سجده سهو

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


دو سجده واجب به سبب‌عارض شدن سهو در نماز را سجده سهو گویند. از احکام و شرایط آن در باب صلات سخن گفته‌اند.

فهرست مندرجات

۱ - تسمیه سجده سهو به مرغمتان
۲ - حکم تکلیفی
۳ - اسباب وجوب
       ۳.۱ - سخن گفتن سهوی در اثنای نماز
       ۳.۲ - سلام دادن سهوی بی مورد
       ۳.۳ - شک بین چهار و پنج
       ۳.۴ - ترک سهوی یک سجده
       ۳.۵ - ترک سهوی تشهد
       ۳.۶ - شک بین سه و چهار با گمان به چهار
       ۳.۷ - نشستن و ایستادن در غیر محل
       ۳.۸ - هر کاهش و افزایش غیر مبطل
۴ - کم یا زیاد کردن جزء مستحب
۵ - محل به جا آوردن
۶ - کیفیت اتیان
       ۶.۱ - الفاظ خاص
۷ - فورى بودن وجوب
۸ - شرایط و واجبات
۹ - تداخل اسباب
۱۰ - سایر احکام
       ۱۰.۱ - تأخیر انداختن
       ۱۰.۲ - شرط صحت نماز
       ۱۰.۳ - شک در موجبات
       ۱۰.۴ - شک در مقدار
       ۱۰.۵ - ترتیب در صورت تعدد اسباب
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبع

به دو سجده سهو از آن جهت که موجب به خاک مالاندن دماغ شیطان مى‌شود، در روایات
[۱] حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۸، ص۲۵۰.    

و به تبع آن، کلمات فقها «مُرغمتان» اطلاق شده است.

با عروض یکى از اسباب سجود سهو در نماز، دو سجده سهو واجب مى‌گردد.

اسباب وجوب دو سجده سهو که از آن به موجبات تعبیر مى‌شود عبارتند از:
به عقیده امام خمینی در تحریرالوسیله «سجده سهو (در چند مورد) واجب می‌شود: برای حرف و سخنی که نمازگزار سهواً بگوید، ولو به‌خاطر اینکه گمان کرده که از نماز بیرون‌آمده است. و برای فراموش‌کردن یک سجده‌، اگر محل جبران آن گذشته باشد. و برای سلام بیجا، و فراموش‌کردن تشهدی که محل تدارک آن گذشته باشد بنابر احتیاط (واجب) در این دو. و برای شک بین چهار و پنج. و احتیاط (مستحب) آن است که برای هر زیاده و کمی در نماز که در محل آن، یادش نیامده، سجده سهو نماید، اگرچه بنابر اقوی برای غیر آنچه که ذکر شد، واجب نیست، بلکه واجب نبودن سجده سهو در قیام و ایستادن (بیجا) در جای نشستن، و یا بر عکس، (نشستن در جای ایستادن) خالی از قوّت نیست، و لکن سزاوار نیست که احتیاط ترک شود. و برای سخن‌گفتن سهوی، اگرچه طول بکشد درصورتی‌که یک‌بار سخن‌گفتن حساب شود، فقط دو سجده سهو است، ولی اگر چندین بار سخن بگوید مثل اینکه وسط سخن‌گفتن یادش بیاید (و حرف‌زدن را ترک کند)، سپس بعد از آن فراموش کند (که سر نماز است) و مشغول سخن‌گفتن شود، (در این صورت) سجده سهو، متعدد می‌شود.»
[۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۳، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۱.    
بنابراین

۳.۱ - سخن گفتن سهوی در اثنای نماز

سخن گفتن در اثنای نماز از روى فراموشی بنابر قول مشهور. بلکه بر وجوب دو سجده سهو در پى تکلم سهوی ادعای اجماع شده است.
[۳] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۷، ص۷۱.    
[۴] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۱۳-۳۱۴.    


۳.۲ - سلام دادن سهوی بی مورد

سلام دادن بى مورد از روى فراموشى بنابر قول مشهور.
[۵] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۱۷.    

برخى بر وجوب دو سجده سهو در این صورت نیز ادعاى اجماع کرده‌اند.
[۶] حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۷، ص۷۱.    

عدم وجوب سجده سهو در این فرض به ظاهر کلام برخى قدما نسبت داد شده است.
[۷] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۳۲.    

پس «اگر یک مرتبه سلام زیادی بگوید، ولو اینکه تمام صیغه‌های سلام باشد، باید برای سلام زیادی، یک‌بار دو سجده سهو نماید و اگر سلام چند بار باشد، سجده سهو برای آن هم به همان تعداد است. و احتیاط (مستحب) تکرار سجده سهو است برای هر سلامی (مثلاً اگر دو صیغه سلام را بیجا گفته، دو بار دو سجده سهو انجام دهد) و همچنین است حال سجده سهو در تسبیحات اربع.»
[۸] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۳، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۲.    


۳.۳ - شک بین چهار و پنج

شک بین چهار و پنج به قول مشهور. بر این قول ادعاى اجماع نیز شده است.
[۹] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۲۰.    
[۱۰] نجفی جواهری، محمدحسن، نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۳۳.    


۳.۴ - ترک سهوی یک سجده

ترک یک سجده از روى فراموشى و یادآور نشدن آن تا پس از رکوع به قول مشهور که علاوه بر قضای سجده فراموش شده پس از نماز، دو سجده سهو واجب مى‌شود.
[۱۱] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۴۵.    
[۱۲] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۵۰.    
[۱۳] حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۳۵۵.    

بر این قول ادعاى اجماع نیز شده است.
[۱۴] حلبی، ابن زهره، غنیة النزوع، ص۱۱۳.    


۳.۵ - ترک سهوی تشهد

ترک تشهد از روى فراموشى و عدم تذکر آن مگر پس از رکوع بنابر قول مشهور. در این فرض نیز علاوه بر تدارک تشهد پس از نماز باید دو سجده سهو به جا آورد.
[۱۵] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۵۱-۱۵۴.    
[۱۶] حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۳۵۵.    


۳.۶ - شک بین سه و چهار با گمان به چهار

شک بین سه و چهار در نماز چهار رکعتى با گمان به چهار، به قول برخى قدما.
[۱۷] صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۱۰۲.    
[۱۸] الحدائق بحرانی، یوسف، الناضرة، ج۹، ص۳۲۰-۳۲۲.    


۳.۷ - نشستن و ایستادن در غیر محل

ایستادن در جایى که وظیفه نشستن است و عکس آن، به قول گروهى.
[۱۹] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۲۲-۳۲۳.    


۳.۸ - هر کاهش و افزایش غیر مبطل

به قول گروهى، هر کاهش و افزایشى در نماز که بطلان آن را درپى نداشته باشد و نیز شک در کاهش و افزایش.
[۲۰] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۲۶-۳۲۷    
[۲۱] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۳۴-۴۳۹.    


بنابر قول به وجوب دو سجده سهو براى هر کمى یا زیادى در نماز، آیا کم یا زیاد کردن مستحبات نماز همچون قنوت نیز موجب سجده سهو مى‌شود یا نه؟ به تصریح برخى، ترک جزء مستحب از روى فراموشى موجب سجده سهو نیست؛ هرچند از برخى قدما در خصوص فراموشى قنوت، وجوب دو سجده سهو نقل شده است؛ چنان که وجوب سجده سهو براى کم یا زیاد کردن مستحبات، به ظاهر کلام برخى نسبت داده شده است. لیکن برخى، تنها در فرض افزودن جزء مستحب، سجده سهو را واجب دانسته‌اند.
[۲۲] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۰.    
[۲۳] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۲۹۸-۲۹۹.    


بنابر مشهور، دو سجده سهو باید بعد از سلام نماز به جا آورده شود؛ خواه سبب آن افزایش جزئى از اجزای نماز باشد یا نقصان آن. از برخى قدما نقل شده که اگر منشأ سجده افزایش باشد، محل آن پس از سلام نماز و اگر نقصان باشد، پس از تشهد و قبل از سلام نماز است. از برخى دیگر نقل شده که محل دو سجده سهو مطلقا قبل از سلام نماز است؛ لیکن براى این قول، قائلی شناخته نشده است.
[۲۴] حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۲، ص۴۳۱.    
[۲۵] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۱.    

بر قول نخست ادعای اجماع نیز شده است.
[۲۶] طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، ج۱، ص۴۴۸-۴۴۹.    

اگر به گردن نمازگزار سجده سهو و قضای اجزای فراموش شده و چند رکعت نماز احتیاط واجب باشد، باید سجده سهو را از هر دوی آن‌ها تاخیر بیندازد و احتیاط (واجب) آن است که رکعت‌های نماز احتیاط را بر قضای اجزاء، مقدم بدارد، بلکه وجوب این تقدیم خالی از رجحان نیست.
[۲۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۴، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۳.    


کیفیت دو سجده سهو بنابر قول مشهور بدین گونه است که پس از نیت مستحب است تکبیر بگوید، آنگاه به سجده رفته، ذکر بگوید و پس از آن سر از سجده برداشته، بنشیند و سپس دوباره به سجده رود و ذکر بگوید و بعد از سر برداشتن از سجده، تشهد سبکى بخواند و سلام دهد.
[۲۸] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۳۱-۳۳۴.    
[۲۹] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۲.    

مراد از تشهد سبک، اکتفا به دو شهادت و صلوات است. به تصریح برخى، خواندن تشهد مختصر رخصت است و در نتیجه، خواندن تشهد طولانى نیز جایز خواهد بود، نه عزیمت که خواندن تشهد مفصل جایز نباشد.
[۳۰] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۱-۴۵۲.    

در اینکه در نیت، تعیین سبب دو سجده سهو- به عنوان مثال فراموشى سجده یا تشهد- واجب است یا نه، اختلاف مى‌باشد.
[۳۱] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۳-۴۴۴.    

امام خمینی در شرایط و کیفیت اتیان سجده سهو آورده است: «در سجده مذکور، هم‌زمان با اوّلین جزء مسمّای سجده، نیّت واجب است. و تعیین سبب سجده سهو ولو اینکه متعدد باشد، واجب نیست. چنان که بنابر اقوی، ترتیب در اسباب سجده سهو، موجب وجوب ترتیب در سجده سهو نمی‌گردد. و تکبیر در آن واجب نیست، اگرچه احوط (استحبابی) است. و احتیاط (مستحب) آن است که تمام آنچه در سجده نماز واجب است، خصوصاً قراردادن هفت موضعِ سجده بر زمین، در سجده سهو مراعات شود، هرچند واجب نبودن چیزی که صدق مسمّای سجده بر آن توقف ندارد، خالی از قوّت نیست، ولی در سجده نکردن بر پوشیدنی و خوردنی، احتیاط را ترک نکند و احتیاط (مستحب) آن است که در هر یک از دو سجده سهو این ذکر مخصوص را بگوید: «بِسْمِ اللَّه وَ باللَّه وَ صَلّی اللَّهُ عَلی‌ مُحمَّدٍ وَ آلِ مُحمَّدٍ» یا بگوید: «بِسْمِ اللَّه وَ باللَّه اللّهُمَّ صَلِّ عَلی‌ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» یا بگوید: «بِسْمِ اللَّه وَ باللَّه السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ». و احتیاط (مستحب) آن است که ذکر اخیر را اختیار کند، لکن واجب نبودن ذکر خصوصاً ذکر مخصوص آن، خالی از قوّت نیست. و واجب است بعد از سجده آخر (از دو سجده‌ سهو) تشهد و سلام را بگوید، و آنچه که از تشهد واجب است همان تشهد متعارف در نماز است، و آنچه از سلام واجب است، «السّلامُ عَلَیْکُمْ» می‌باشد.»
[۳۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۴، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۵.    

برخى، در سجده سهو، تشهد و سلام را مستحب دانسته‌اند نه واجب.
[۳۳] حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۲، ص۴۳۴.    
[۳۴] نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۴.    

برخى نیز گفتن ذکر را در حال سجده واجب ندانسته‌اند.
[۳۵] حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، ج۲، ص۴۰۰-۴۰۱.    
[۳۶] حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۲، ص۴۳۴.    
[۳۷] موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام، ج۴، ص۲۸۵.    

بنابر قول به وجوب ذکر، در اینکه در ذکر، لفظى خاص معتبر است یا نه، اختلاف است.
[۳۸] طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، ج۱، ص۱۲۵.    
[۳۹] حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، ج۱، ص۳۰۶.    
[۴۰] حلبی، ابن زهره، غنیة النزوع، ص۱۱۴.    
[۴۱] عاملی جبعی، زین الدین بن علی، الدروس الشرعیة، ج۱، ص۲۰۸.    
[۴۲] عاملی جبعی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.    

قول به وجوب ذکر با لفظى خاص به اکثر،
[۴۳] طباطبایی، علی، ریاض المسائل، ج۴، ص۲۶۹.    

بلکه مشهور
[۴۴] عاملی جبعی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج۱، ص۷۰۶.    


۶.۱ - الفاظ خاص

نسبت داده شده است. لفظ خاص به شکلهاى مختلف وارد شده است، از جمله:
۱. بسم اللَّه و باللَّه و صلّى اللَّه على‌ محمد و آله.
۲. بسم اللَّه و باللَّه، اللهّم صلّ على‌ محمد و آل محمد.
۳. بسم اللَّه و باللَّه، السّلام علیک ایها النبى و رحمة اللَّه و برکاته.
۴. عین لفظ سوم با اضافه «و» قبل از السّلام علیک.
برخى گفته‌اند: هر یک از چهار ذکر یاد شده کفایت مى‌کند و نمازگزار مخیر میان آنها است.
[۴۵] عاملی، زین الدین بن علی، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة‌، ص۳۳۶.    
[۴۶] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۵.    

برخى، تنها لفظ دوم و سوم را ذکر کرده و شخص را میان انتخاب آن دو مخیر دانسته‌اند.
[۴۷] صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۱۱۰.    
[۴۸] مفید، محمد بن محمد، المقنعة، ص۱۴۸.    

برخى نیز در هر دو سجده به لفظ دوم بسنده کرده‌اند.
[۴۹] علم الهدی، شریف مرتضی، جمل العلم و العمل، ص۶۶.    
[۵۰] المراسم دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز، العلویة فی النبوة، ص۸۸.    
[۵۱] حلبی، ابن زهره، غنیة النزوع، ص۱۱۴.    


به گفته برخى، بر سهو کننده واجب است پس از سلام نماز و پیش از انجام دادن فعل منافی با نماز، فوری دو سجده سهو را به جا آورد؛
[۵۲] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۵.    
[۵۳] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۰-۳۰۱.    

لیکن برخى، فورى بودن آن را واجب ندانسته و تأخیر آن را جایز دانسته‌اند.
[۵۴] نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۶-۲۴۷.    


آیا تمامى آنچه در سجود نماز به عنوان جزئى از اجزای نماز معتبر است، مانند طهارت، پوشاندن عورت در مرد و بدن در زن و رو به قبله قرار داشتن، در دو سجده سهو نیز معتبر است یا تنها آنچه که در خصوص سجود واجب است، از قبیل طمأنینه و آرامش بدن در حال سجده و هنگام نشستن بین دو سجده، نهادن هفت موضع از بدن بر زمین و گذاشتن پیشانى بر چیزى که سجده بر آن صحیح است، در سجده سهو نیز واجب خواهد بود و یا هیچ کدام واجب نیست و تنها به جا آوردن مسمای سجده کفایت مى‌کند؟ مسئله اختلافى است.
[۵۵] عاملی، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج۴، ص۹۴.    
[۵۶] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۳۷-۳۳۸.    
[۵۷] حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۵۵۶-۵۷۲.    
[۵۸] نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۶.    
[۵۹] مدارک العروة، ج۱۸، ص۷۵-۷۷.

برخى، احتیاط وجوبی را در مراعات همه واجبات و شرایط معتبر در سجود نماز، در سجده سهو دانسته‌اند.
[۶۰] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۲-۳۰۳.    
[۶۱] حکیم، محسن، منهاج الصالحین، ج۱، ص۳۳۲.


در صورت عروض چند سبب سجده سهو در نماز، مانند آنکه هم تشهد فراموش شود و هم یک سجده، آیا واجب است براى هر کدام دو سجده سهو به جا آورد، یا تداخل صورت مى‌گیرد و به جا آوردن دو سجده سهو براى همه کفایت مى‌کند؟ مسئله اختلافى است.
[۶۲] حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۳۸۴.    
[۶۳] نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۷-۲۴۸.    
[۶۴] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۲۹۹.    

برخى تفصیل داده و گفته‌اند: اگر اسباب متعدد از یک نوع باشند، مانند آنکه از روى فراموشى چند بار سخن گفته باشد، تداخل صورت مى‌گیرد و دو سجده سهو از چند سبب کفایت مى‌کند؛ لیکن اگر اسباب چند نوع باشند، مانند تکلّم و ترک تشهد از روى فراموشى، تداخل حاصل نمى‌شود و به تعداد اسباب، سجده سهو واجب مى‌گردد.
[۶۵] حلی، ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۲۵۸.    


سایر احکام مربوط به سجده سهو از قبیل تأخیر انداختن، شک در موجبات عروض و غیره

۱۰.۱ - تأخیر انداختن

بنابر قول به وجوب فوری سجده سهو، در صورت تأخیر، شخص مرتکب گناه شده است؛ لیکن سجود سهو ساقط نمى‌شود و باید آن را به جا آورد و نیز در صورت فراموشى، هر وقت یادش بیاید باید آن را تدارک کند.
[۶۶] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۷-۴۵۸.    
[۶۷] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۰-۳۰۱.    


۱۰.۲ - شرط صحت نماز

آیا دو سجده سهو شرط صحت نماز است؛ بدین معنا که ترک عمدی آن موجب بطلان نماز مى‌گردد، یا شرط صحّت نیست و با ترک عمدى آن نماز باطل نمى‌شود؟ مسئله محل اختلاف است. مشهور آن را شرط صحت نماز نمى‌دانند.
[۶۸] طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، ج۱، ص۴۶۲.    
[۶۹] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۷.    


۱۰.۳ - شک در موجبات

هرگاه نماز گزار در عروض یکى از موجبات سجده سهو شک کند، بنا را بر عدم آن مى‌گذارد
[۷۰] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۳.    

لیکن چنانچه پس از عارض شدن یکى از موجبات، شک کند سجده سهو را به جا آورده یا نه، باید آن را به جا آورد،
[۷۱] حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۳۶۱.    

مگر آنکه شک پس از خروج وقت نماز باشد که برخى، بنا گذاشتن بر انجام دادن سجده سهو را بعید ندانسته‌اند.
[۷۲] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۴.    


۱۰.۴ - شک در مقدار

اگر نماز گزار علم به عروض سبب سجده سهو داشته باشد؛ لیکن به مقدار- مثلا یکى یا بیشتر بودن- آن شک داشته باشد، بنا را بر کمتر مى‌گذارد و اگر در به جا آوردن فعلى از افعال سجود سهو شک کند، در صورتى که از محل آن نگذشته باشد، آن را به جا مى‌آورد و اگر گذشته باشد به آن اعتنا نمى‌کند.
[۷۳] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵.    

برخى در صورت گذشتن از محل، احتیاط وجوبی را در به جا آوردن فعل مشکوک دانسته‌اند.
[۷۴] موسوی گلپایگانی، محمدرضا، هدایة العباد، ج۱، ص۱۹۷.    


۱۰.۵ - ترتیب در صورت تعدد اسباب

بنابر قول به عدم تداخل، در صورت تعدد اسباب، به قول بسیارى، واجب نیست سجود سهو به ترتیب پیدایى اسباب آن به جا آورده شود. بنابر این، لازم نیست ابتدا سجده سهو را براى سبب آغازین و سپس براى سبب بعدى و همین طور سایر اسباب انجام دهد. آیا بین آن و اجزاى فراموش شده از تشهد، سجده و نماز احتیاط، ترتیب واجب است یا نه؟ اختلافى است. بنابر قول نخست، ابتدا باید جزء فراموش شده یا نماز احتیاط و سپس سجده به جا آورده شود.
[۷۵] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۵-۴۴۶.    
[۷۶] طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۰.    


۱. ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۸، ص۲۵۰.    
۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۳، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۱.    
۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۷، ص۷۱.    
۴. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۱۳-۳۱۴.    
۵. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۱۷.    
۶. ↑ حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج۷، ص۷۱.    
۷. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۳۲.    
۸. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۳، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۲.    
۹. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۲۰.    
۱۰. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۳۳.    
۱۱. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۴۵.    
۱۲. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۵۰.    
۱۳. ↑ حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۳۵۵.    
۱۴. ↑ حلبی، ابن زهره، غنیة النزوع، ص۱۱۳.    
۱۵. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۱۵۱-۱۵۴.    
۱۶. ↑ حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۳۵۵.    
۱۷. ↑ صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۱۰۲.    
۱۸. ↑ الحدائق بحرانی، یوسف، الناضرة، ج۹، ص۳۲۰-۳۲۲.    
۱۹. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۲۲-۳۲۳.    
۲۰. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۲۶-۳۲۷    
۲۱. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۳۴-۴۳۹.    
۲۲. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۰.    
۲۳. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۲۹۸-۲۹۹.    
۲۴. ↑ حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۲، ص۴۳۱.    
۲۵. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۱.    
۲۶. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، ج۱، ص۴۴۸-۴۴۹.    
۲۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۴، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۳.    
۲۸. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۳۱-۳۳۴.    
۲۹. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۲.    
۳۰. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۱-۴۵۲.    
۳۱. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۳-۴۴۴.    
۳۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۲۴، کتاب الصلاة، القول فی سجود السهو، مسالة۵.    
۳۳. ↑ حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۲، ص۴۳۴.    
۳۴. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۴.    
۳۵. ↑ حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، ج۲، ص۴۰۰-۴۰۱.    
۳۶. ↑ حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، ج۲، ص۴۳۴.    
۳۷. ↑ موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام، ج۴، ص۲۸۵.    
۳۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، ج۱، ص۱۲۵.    
۳۹. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، ج۱، ص۳۰۶.    
۴۰. ↑ حلبی، ابن زهره، غنیة النزوع، ص۱۱۴.    
۴۱. ↑ عاملی جبعی، زین الدین بن علی، الدروس الشرعیة، ج۱، ص۲۰۸.    
۴۲. ↑ عاملی جبعی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.    
۴۳. ↑ طباطبایی، علی، ریاض المسائل، ج۴، ص۲۶۹.    
۴۴. ↑ عاملی جبعی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج۱، ص۷۰۶.    
۴۵. ↑ عاملی، زین الدین بن علی، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة‌، ص۳۳۶.    
۴۶. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۵.    
۴۷. ↑ صدوق، محمد بن علی، المقنع، ص۱۱۰.    
۴۸. ↑ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، ص۱۴۸.    
۴۹. ↑ علم الهدی، شریف مرتضی، جمل العلم و العمل، ص۶۶.    
۵۰. ↑ المراسم دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز، العلویة فی النبوة، ص۸۸.    
۵۱. ↑ حلبی، ابن زهره، غنیة النزوع، ص۱۱۴.    
۵۲. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۵.    
۵۳. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۰-۳۰۱.    
۵۴. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۶-۲۴۷.    
۵۵. ↑ عاملی، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، ج۴، ص۹۴.    
۵۶. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۳۷-۳۳۸.    
۵۷. ↑ حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۵۵۶-۵۷۲.    
۵۸. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۶.    
۵۹. ↑ مدارک العروة، ج۱۸، ص۷۵-۷۷.
۶۰. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۲-۳۰۳.    
۶۱. ↑ حکیم، محسن، منهاج الصالحین، ج۱، ص۳۳۲.
۶۲. ↑ حسینی عاملی، جواد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، ج۹، ص۳۸۴.    
۶۳. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعة، ج۷، ص۲۴۷-۲۴۸.    
۶۴. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۲۹۹.    
۶۵. ↑ حلی، ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۲۵۸.    
۶۶. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۷-۴۵۸.    
۶۷. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۰-۳۰۱.    
۶۸. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، ج۱، ص۴۶۲.    
۶۹. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۵۷.    
۷۰. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۳.    
۷۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۳۶۱.    
۷۲. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۴.    
۷۳. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵.    
۷۴. ↑ موسوی گلپایگانی، محمدرضا، هدایة العباد، ج۱، ص۱۹۷.    
۷۵. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۴۴۵-۴۴۶.    
۷۶. ↑ طباطبایی یزدی، محمدکاظم، العروة الوثقی‌، ج۳، ص۳۰۰.    


• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۳۹۲-۳۹۷.    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : دیدگاه های فقهی امام خمینی | سجده سهو | فقه | نماز
جعبه ابزار