خلجستان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَلَجِستان، بخشی در شهرستان
قم در استان قم، به مرکزیت شهر دستجرد. این بخش که در شمال و شمال‌غربی شهرستان قم قرار گرفته، مشتمل است بر دو
دهستانِ دستجرد و قاهان و شهر دستجرد.
کوه میشی (بلندترین قله ح۰۹۱، ۲متر) در جنوب آبادی تینوج/ طینوج در
دهستان دستجرد، و کوه سَلْمِستان (بلندترین قله ح۰۸۱، ۲متر) در شمال آبادی قاهان،
هر دو جزو رشته‌کوههای مرکزی
ایران‌اند و در این بخش امتداد دارند.
گردنه کُنْدرود در دو کیلومتری جنوب‌غربی آبادی احمدآباد، در
دهستان دستجرد واقع است.
رودهای فصلی بخش عبارت‌اند از: سولِقان به طول حدود ۲۵ کیلومتر در
دهستان قاهان، ریزابه
رود قره‌چای؛ وِزْوا به طول حدود ۲۶ کیلومتر در
دهستان قاهان، ریزابه سولقان؛ رود دستجرد به‌طول حدود ۳۰ کیلومتر؛ و مُرواریدَر به طول حدود ۱۹ کیلومتر، که هر دو ریزابه کُنْدْرودِ طَغَرود هستند و در
دهستان دستجرد جریان دارند.
خلجستان از گیاه گل خطمی، گل کبود، خاکشیر، بابونه، شاتره، کاسنی، ریواس، پونه، شیرین‌بیان، کنگر، تلخه‌بیان و گونِ کتیرا دارد و از زیا
روباه،
خرگوش،
گرگ،
شغال، جوجه‌تیغی و از
پرندگان تیهو و عقاب در آن یافت می‌شود. محصولات عمده آن
گندم،
جو، تره‌بار، یونجه و بنشن و از فراورده‌های باغی آن
انگور،
گردو، گلابی،
سیب، گیلاس، زردآلو،
انار و بادام است که مقداری از آن‌ها صادر می‌شود. پرورش
گوسفند،
بز،
گاو و طیور و زنبورداری و از صنایع‌دستی، قالی‌بافی در آن رایج است. این بخش دارای معادن باریت و مرمریت و
گرانیت و
آهن است.
اهالی بخش خلجستان
شیعه دوازده امامی‌اند و به
زبان فارسی و
خلجی (خلج) گفتگو می‌کنند.
راه
قم ـ
تفرش از این بخش می‌گذرد.
براساس سرشماری ۱۳۸۵ش،
جمعیت بخش خلجستان ۵۳۴، ۹ تن ضبط شده است که ۱۲۱، ۱ تن آن (ح ۱۲%) شهرنشین‌اند.
از لحاظ تقسیمات کشوری، در ۱۳۱۶ش خلجستان به مرکزیت دستجرد، یکی از بخش‌های شهرستان قم و
ساوه در استان شمال بود.
در ۱۳۲۳ش، خلجستان با ۷۹ آبادی به صورت
دهستان و دستجرد به‌عنوان بخش و جزو شهرستان قم
در تابعیت استان دوم بود.
در حدود ۱۳۳۰، خلجستان جزو
استان مرکزی بود.
در ۱۳۵۵ش، بخش خلجستان با سه
دهستان دستجرد، قاهان و راهْجِرْد غربی جزو شهرستان تفرش، در استان مرکزی بود.
مجددآ در تقسیمات کشوری ۱۳۶۵ش، خلجستان با دو
دهستان قاهان و دستجرد در تابعیت شهرستان قم قرار گرفت و جزو استان
تهران شد.
با تشکیل استان قم، در
فروردین ۱۳۷۵ بخش خلجستان در شهرستان قم ایجاد گردید.
آثار تاریخی و قدیمی بخش خلجستان عبارت‌اند از: بقعه‌ای مشهور به
بقعه علمدار، ظاهرآ متعلق به سده دوم، در آبادی کِیاب، در ۷۹ کیلومتری مغرب شهر
قم که به اظهار اهالی محل، این مقبره متعلق به
محمدبن ابراهیم‌بن مالک‌اشتر نخعی است؛ مقبره شاهزاده عاقب در آبادی بَنابَر، در ۶۶ کیلومتری مغرب قم؛ مقبره شاهزاده
جعفر در آبادی گیو، در چهار کیلومتری مشرق شهر دستجرد، که مدفن فرزند
امام موسی‌کاظم علیه‌السلام و بنای آن متعلق به سده ششم است؛ گنبد شاهزاده
هادی بن امام کاظم در آبادی جِمِزْقان، در ۶۷ کیلومتری شمال‌غربی شهر قم (در کتیبه
امامزاده، شاهزاده هادی از احفاد
امام سجاد علیه‌السلام معرفی شده است)؛ روی پایه‌های دو صندوق منبت این
امامزاده تاریخِ ۹۴۷ حک شده است؛ گنبد شاهزاده زکریابن امام کاظم در آبادی عیسی‌آباد، در سه کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دستجرد، که کتیبه‌های منبت آن از آثار دوره صفوی (حک: ح ۹۰۶ـ۱۱۳۵) است.
برخی از آبادیهای بخش خلجستان قدیمی‌اند، از جمله آبادی گیو، در ارتفاع حدود ۶۷۰، ۱متری که سابقه آن به پیش از
اسلام می‌رسد
و گفته شده که گیو آن را ساخته است
آبادی طینوج، در پنج کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دستجرد، که در
دوره ناصری (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) از قرای بزرگ و حاکم‌نشین خلجستان محسوب می‌شد و بیش‌تر ساکنان آن
سادات بودند و زائران قم از این
قریه عبور می‌کردند، همچنین معبر
خوزستان و
لرستان و دیگر ولایات
عراق (
عراق عجم، و جبال) بود
آبادی آمِرِه، در نه کیلومتری جنوب‌غربی شهر دستجرد، که
اعتماد السلطنه در دوره ناصری آن را در یک فرسخی
آشتیان در میان
کوه ذکر کرده و گفته است در گذشته دارای دویست خانوار بوده که به سبب درگیری و
نزاع با یکدیگر،
مهاجرت کردند.
پیشینه. نام خلجستان از طوایف خلج ساکن در این ناحیه اخذ شده است.
به نظر می‌رسد نام قدیمی آن جِهْرود بوده و پس از ساکن شدن طوایف خلج به خلجستان تغییر یافته است. در منابع جدید جغرافیایی، نام جهرود به عنوان واحد تقسیماتی دیده نمی‌شود. در سده چهارم، از طسوجِ جهرود یاد شده است.
در سده هشتم
حمداللّه مستوفی جهرود را یکی از چهار ناحیه ولایت ساوه با ۲۵ پارچه آبادی دانسته است. در زمان
ناصر الدین شاه، خلجستان مشتمل بر پنج بلوک، از جمله جهرود، بود. جهرود بلوکی ییلاقی، با میوه‌های ممتاز از جمله
انگور، زردآلو، بادام،
گردو، گوجه و گیلاس بود که بیش‌تر در
قم به فروش می‌رسید. طول بلوک جهرود هشت فرسخ بود. این بلوک حدود سی آبادی و
مزرعه داشت.
در نیمه اول سده چهاردهم، از خلجستان به دو صورت بلوک خلجستان و ولایت خلجستان یاد شده است. در این زمان، خلجستان به سبب وجود
اشرار چپاولگر مانند محمدآقای شنگلی و آزادخان ناامن بود.
در منابع دوره پهلوی (حک: ۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ش)، خلجستان ناحیه‌ای ذکر شده است که
معدن فیروزه و
مراتع خوب دارد و
مسکن ایلات خلج است و اهالی آن به فارسی و گویش
خلجی گفتگو می‌کنند. همچنین گفته شده است که تاریخ برخی
مساجد آن به چهارصد سال قبل می‌رسد.
شهر دستجرد، مرکز بخش خلجستان. این شهر در ارتفاع ۷۴۰، ۱ متری، در حدود ۷۵ کیلومتری مغرب شهر قم، بر سر راه اصلی قم ـ
تفرش قرار دارد. دستجرد در دره‌ای نسبتآ باز قرار گرفته و از شمال با کوه مامازر (بلندترین قله ح۰۲۴، ۲متر)، از شمال‌شرقی با کوه پایین (بلندترین قله ح۸۷۶، ۱متر)، و از جنوب‌شرقی با کوه میشیل (بلندترین قله ح۱۰۰، ۲متر) احاطه شده است. رود دستجرد از وسط شهر، و رود مرواریدر از پنج کیلومتری شمال آن می‌گذرد. بالاترین دمای آن ْ۳۹ در اواخر
مرداد و بیشترین برودت آن ْ۵ر۱۵- در اواخر
دی تا اوایل
بهمن و میانگین بارش سالانه آن ۴ر۲۰۲ میلیمتر ضبط شده است.
دستجرد با راه اصلی به طول ۲۵ کیلومتر به تفرش و از طریق سه راهی
سلفچگان ، به قم،
دلیجان و
اراک مرتبط می‌شود.
دستجرد در آذر ۱۳۷۹ به شهر و مرکز بخش خلجستان بدل شد.
در سرشماری ۱۳۸۵ش جمعیت شهر ۱۱۲۱ تن بوده است.
دستجرد که به‌صورت دستگرد نیز ضبط شده است،
معرّب دستگرد یا دستکرد است.
در ۳۷۸،
محمدبن حسن قمی در
تاریخ قم از دستجرده در طسوجِ جهرود یاد کرده است. این دستجرد را نباید با دستجرد دیگری که امروزه به‌نام دَستگِرد، از دهات
دهستان فُرْدو، در بخش نوفل لوشاتو
محسوب می‌شود، یکی دانست
(که آن را از بلوک قهستان ذکر کرده است).
به نوشته رزم‌آرا،
دستجرد قصبه‌ای بود با جمعیت دو هزار تن، و
غلات و
میوه و
پنبه در آن کشت می‌شد و از صنایع‌دستی گیوه‌بافی در آن رواج داشت.
به‌نظر می‌رسد
حسن بن علی بن حسن دستجردی، از فقهای سده ششم، به همین دستجرد منسوب باشد.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۲) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، ۱۳۸۵ش.
(۴) اعتمادالسلطنه.
(۵) غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم،( تهران ۱۳۹۶).
(۶) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۱۶، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، ۱۳۱۶ش .
(۷) ایران قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ش.
(۸) ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ش.
(۹) ایران وزارت کشور، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه ۱۳۶۵، تهران ۱۳۶۵ش.
(۱۰) ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش.
(۱۱) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۲) عباس
جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش.
(۱۳) حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب.
(۱۴) محمدابراهیم دهگان و ابوتراب هدائی، تاریخ اراک، اراک(۱۳۲۹ـ۱۳۳۰ش).
(۱۵) رزم‌آرا.
(۱۶) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: ۷۶ـ ۱۳۷۵، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۷) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۴۸ قم ـ اراک، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۷۴ش.
(۱۸) علی‌اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول ازتاریخ جامع قم، قم ۱۳۷۸ش.
(۱۹) عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
(۲۰) حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
(۲۱) کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم، در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم،(گردآوری) حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
(۲۲) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش.
(۲۳) حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم ۱۳۵۵ش.
(۲۴) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.
(۲۵) نقشه جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس۰۰۰، ۶۰۰، ۱:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
(۲۶) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۷۹ش.
(۲۷) Retrieved Apr ۱۲۲۰۱۰, from http://wwwsciorgir/ portal/faces/public/census۸۵/census۸۵natayej/census۸۵rawdata؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلجستان»، شماره۷۱۸۰.
