خبز ارزی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خُبْزاَرُزّی،
لقب ابوالقاسم نصر بن احمد بن نصر بن مأمون، شاعر نامبردار
بصری در
سده چهارم است.
از
تاریخ ولادت او اطلاعی در دست نیست. وی در
بصره زاده شد و همان‌جا
پرورش یافت و چون در منطقه مِرْبَدِ
بصره نان‌برنجی میپخت، ملقب به خبزارزّی شد. این واژه را به شکل خُبْزَرُزّی و صورتهای دیگر نیز
ضبط کرده‌اند
وی اُمّی بود (خواندن و نوشتن نمی‌دانست)، ولی قریحه شاعری و شیرینی و روانی سروده‌هایش به حدی بود که مردم، به ویژه جوانان، برای شنیدن غزلیات وی بر در دکانش
ازدحام می‌کردند و بر یکدیگر پیشی می‌جستند و از شنیدن سروده‌هایش شگفت زده می‌شدند.
شاعران نیز با او معاشرت داشتند، از جمله
مُفَجَّع بصری و ابن‌لَنْکَک، شاعر نامی
بصره ، که برای نخستین بار سروده‌های خبزارزّی را گرد آورد.
خبزارزّی به بغداد رفت و مدتها در منطقه باب
خراسان بغداد اقامت نمود.
ادیبان و جوانان، که اشعار نغز او را شنیده بودند، استقبال شایسته‌ای از وی کردند.
عالمان و ادیبان بغداد نیز دیوان خبزارزّی را نزد خود او خوانده و قطعاتی از سروده‌های او را نیز
روایت کرده بودند، از جمله آنان مُعافیبن زکریا جریری، احمد بن منصور نوشری، ابن‌جندی و احمد بن محمد اخباری بودند.
به نوشته ابن‌خلّکان،
اخبار و نوادر و حکایتهای خبزارزّی فراوان است، ولی جز چند حکایت کوتاه
درباره زندگانی او، مطلب دیگری ذکر نکرده‌اند.
دانسته نیست که محل درگذشت خبرارزّی، بغداد بوده است یا زادگاهش
بصره. درباره
مرگ وی دو روایت آورده‌اند: یکی آنکه چون احمد بن محمد بَریدی وزیر را هجو کرد، بریدی دستور داد او را
غرق کنند. دوم آنکه، شاعر از
خشم وزیر به منطقه هَجَر و
بحرین گریخت و به
امیر آنجا، ابوطاهر جنّابی، پناهنده شد
و همان‌جا درگذشت.
تاریخ درگذشت او را ۳۱۷
،۳۲۷
و ۳۳۰
ذکر کرده‌اند. سال ۳۱۷ به احتمال بسیار درست نیست، زیرا
خطیب بغدادی نوشته که نوشری در ۳۲۵ در منطقه باب خراسانِ بغداد اشعار خبزارزّی را از او شنیده است.
سروده‌های خبزارزّی در زمان حیاتش دهان به دهان جرجی می‌گشت.
وی را از ادیبانی شمرده‌اند که با داشتن حرفهای پَست، به جایگاهی بلند دست یافت
و سروده‌هایی شکوهمند از خود برجای گذارد؛
اما
ثعالبی سروده‌های او را نااستوار دانسته و ابتدا قصد داشته ذکری از وی در کتابش نیاورد ولی بعد -به سبب فاصله زمانی اندک با وی و این‌که ابن‌لنکک سروده‌های او را گردآورده و برخی اشعار خبزارزّی در حافظه ثعالبی بوده- از او یاد کرده و قطعاتی چند از سروده‌هایش را نیز آورده است.
مسعودی نیز خبزارزّی را از شاعران خوش‌قریحه و بدیهه‌سرا دانسته‌اند که سروده‌هایش در مضامین تغزل و غیره بسیار است و خوانندگان و مغنّیان، اشعار او را بیش از دیگران با
آواز خوانده‌اند. ابن‌بسّام
خبزارزّی را هم‌ردیفِ شاعران و ادیبان بزرگ عرب دانسته و شیوه شعری او را ستوده است. ابن‌رشیق
او را از برخی شاعران عصر عباسی مشهورتر دانسته و ابن‌جوزی
او را
فصیح و ادیب خوانده است.
اشعار خبزارزّی را لطیف و روان و گاه
ضعیف دانسته‌اند.
ویژگی بارز سروده‌های او، مردمی و عامیانه بودن آنهاست. او هیچگاه سروده‌های خود را به امیران و وزیران تقدیم نکرد تا صله بگیرد، بلکه اشعارش را برای مردم میخواند؛ از اینرو، پایگاهی مردمی داشت.
تصویرآفرینی‌های زیبا، استفاده از آرایه‌های ادبی،
تخیل ،
مبالغه ، شوخ طبعی و فکاهه گویی از ویژگیهای سروده‌های اوست
بروکلمان از رقابت خبزارزّی با ابن‌حجّاج خبر داده، ولی در دیگر منابع به این مطلب اشاره‌ای نشده است.
خبزارزّی را در زمره شاعران شیعی آورده‌اند. وی در بیتی به لقب «وصی» که ویژه
حضرت علی علیه‌السلام است، و
کنیه آن حضرت،
ابوتراب ، اشاره کرده است.
در منابع متأخر نیز بر تشیع وی تصریح شده است.
مضامین برخی احادیث نیز در سروده‌های او به چشم می‌خورد.
خبزارزّی با هدایایی که برای بزرگان می‌فرستاد، سرودهایی همراه میکرد
یا در قبال هدایایی که برایش می‌فرستادند،
شعر ارسال میکرد.
به سروده‌های وی بسیار استشهاد کرده‌اند.
راغب اصفهانی بیش از پنجاه بار از سروده‌های او
شاهد آورده است.
در برخی منابع، سروده‌های او شگفت شمرده شده‌اند.
در منابع کلامی
و جُنگهای ادبی
نیز بسیاری از سروده‌های وی آمده است.
منوچهری نام او را در شعر خود آورده است. علاوه بر ابن‌لنکک،
گردآوری اشعار خبزارزّی را در سیصد ورق، به صولی نیز منسوب کرده‌اند.
محمدحسن آل‌یاسین نسخه خطی اشعار خبزارزّی را، که متعلق به یکی از کتابخانه‌های حضرموت در یمن جنوبی بوده، تصحیح کرده و در چهار شماره مجلة المجمع العلمی العراقی به چاپ رسانده است. اشعار این نسخه مشتمل بر ۲۸۹ قطعه و مجموعآ ۲۳۲۱ بیت است. در شماره دیگری از همین مجله، ۲۲۵ بیت از سروده‌های خبزارزّی را، که در نسخه خطی
یمن نبوده، به صورت استدراک آمده است. ابراهیم نجّار نیز از دانشکده ادبیات دانشگاه تونس نوزده قطعه از اشعار خبزارزّی را در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ به چاپ رسانده است.
نسخه خطی دیگری از سروده‌های خبزارزّی را، با تاریخ کتابت ۱۱۹۰، محمدقاسم مصطفی و سناءطاهر محمد تصحیح کرده و به همراه اشعاری دیگر از شاعر، که در نسخه نبوده است، در مجله معهد المخطوطات العربیة چاپ کرده‌اند. مصطفی عنایت نیز درباره زندگی و اشعار خبزارزّی، کتابی تألیف کرده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن‌اثیر (علی بن محمد)، اللباب فی تهذیب‌الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۳) ابن‌اثیر (نصراللّه بن محمد)، کفایةالطالب فی نقد کلام‌الشاعر و الکاتب، چاپ نوری حمودی.
(۴) قیسی، حاتم صالح ضامن و هلال ناجی، موصل الذخیرة (۱۹۸۲).
(۵)ابن‌بَسّام، فی محاسن اهلال جزیرة، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۳۹۹/ ۱۹۷۸ـ۱۹۷۹.
(۶) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ۱۴۲۶ـ۱۴۲۷/ ۲۰۰۵ـ۲۰۰۶.
(۷) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۸) ابن‌خلّکان.
(۹) ابن‌رشیق، العمدة فی محاسن‌الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۰) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
(۱۱) ابن‌شحذ الذاهن و عبدالبرّ، بهجةالمجالس و انس المجالس، (۱۹۸۱).
(۱۲) ابن‌عماد، الهاجس، چاپ محمد مرسی خولی، بیروت.
(۱۳) ابن‌ندیم (تهران).
(۱۴) امین.
(۱۵) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۳، العربی، ج ۲، (۱۹۷۴) بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب.
(۱۷) عبدالملک بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، دکن ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
(۱۸) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۹) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۸۳.
(۲۰) حاجی خلیفه.
(۲۱) یوسف بن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَةالسَّحَر بذکر مَن تشیع و شعر، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
(۲۲) خالدیان، کتاب‌التحف و الهدایا، چاپ سامی دهان، قاهره ۱۹۵۶.
(۲۳) نصر بن احمد خُبزاَرُزّی، شعرالخبزأرزی فی المظانّ، چاپ محمدقاسم مصطفی و سناء طاهر محمد، در مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج ۳۹، ش ۲ (شعبان ۱۴۱۶).
(۲۴) خطیب بغدادی.
(۲۵) حسین بن محمد راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
(۲۶) محمود بن عمر زمخشری، ربیع‌الابرار و نصوص‌الاخبار، چاپ نعیمی، بغداد افست قم ۱۴۱۰، چاپ سلیم (بی‌تا).
(۲۷) عبداللّه بن محمد زوزنی، حماسة الظرفاء من اشعار المحدثین و القدماء، چاپ محمد بهی‌الدین محمد سالم، قاهره ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
(۲۸) فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث‌العربی، نقله الی العربیة عرفه مصطفی، ج ۲، جزء۴، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲.
(۲۹) احمد بن عبدالمؤمن شریشی، شرح مقامات الحریری
البصری، چاپ عبدالمنعم خفاجی، قاهره ۱۳۷۲/۱۹۵۲، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۳۰) محمد شوقی ضیف، العصر العباسی الثانی، قاهره، چاپ (۱۹۷۵).
(۳۱) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام.
(۳۲) حسن بن عبداللّه عسکری، دیوان المعانی، (بغداد ۱۳۷۰) افست تهران (بی‌تا)، قاهره ۱۳۵۲، چاپ افست بغداد (بی‌تا).
(۳۳) علی بن حسین علم الهدی، امالی المرتضی: غررالفوائد و درر القلائد، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۳۴) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵.
(۳۵) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم.
(۳۶) علیخان بن احمد مدنی، انوارالربیع فی انواع البدیع، چاپ شاکر هادی شکر، نجف ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۸ـ۱۹۶۹، (بی‌تا).
(۳۷) مسعودی، مروج (بیروت).
(۳۸) معجم الشعراء العباسیین، اعداد عفیف عبدالرحمان، بیروت: دارصادر، ۲۰۰۰.
(۳۹) احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش.
(۴۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خبز ارزی»، ج۱، ص۶۹۰۶.
