حفص بن غیاث نخعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حفص بن
غیاث نخعی کوفی،
محدّث و
قاضی اهل سنّت و از شاگردان
امام صادق علیه‌السلام است.
کنیه‌اش ابوعمر بود و در
سال ۱۱۷، در دوره
خلافت هشام بن عبدالملک (حکومت: ۱۰۵ـ۱۲۵)، زاده شد.
در منابع، به محل
تولد او اشاره نشده است.
مشایخ حدیثی او بسیار بوده‌اند که مهم‌ترین آنان عبارت‌اند از:
جد او طلق بن معاویه، عبیداللّه بن عمر، هشام بن عُروه، سفیان ثوری،
ابن‌جُرَیج و امام جعفرصادق علیه‌السلام
.
حفص بن
غیاث در میان شاگردان اَعْمَش (متوفی ۱۴۸) از همه موثق‌تر معرفی شده است.
شیخ‌طوسی او را در شمار راویان
امام باقر ، امام صادق و
امام کاظم علیهم‌السلام آورده است. اما چون
حفص در سال ۱۱۷ به
دنیا آمده و سال
وفات امام باقر علیه‌السلام میان سالهای ۱۱۴ تا ۱۱۸ گزارش شده است،
نمی‌توان
حفص را از اصحاب آن حضرت دانست.
راویان حفص نیز بسیار بوده‌اند، از جمله پسرش عمر،
احمد بن حنبل ، اسحاق بن راهویه، علی بن مدینی، ابونُعَیم فضل بن دُکَین، عبداللّه بن محمد بن ابی‌شیبه و عثمان بن محمد بن ابی‌شیبه.
گفته‌اند که
حفص بن
غیاث در روایت و نقل
احادیث ، عموماً بر حافظه خویش تکیه داشته است.
راویان
حفص سه تا چهار هزار حدیث را، که او از حفظ برایشان روایت کرده بود، به نقل از وی
کتابت کرده‌اند.
حفص بن
غیاث مجموعه‌ای از احادیث گردآورده که در منابع از
وثاقت آن سخن رفته است.
همچنین وی در دفتری، حدود ۱۷۰
روایت از
امام صادق علیه‌السلام گردآورده است.
رجال‌شناسان امامی، با استناد به کلام شیخ‌طوسی
که گفته است اصحاب ما به اخبار
حفص بن
غیاث عمل کرده‌اند، او را موثق شمرده‌اند.
برخی رجال‌شناسان اهل سنّت او را
ثقه و حدیث‌شناس دانسته و برخی در این زمینه او را رد کرده‌اند،
ولی به نظر می‌رسد همان‌گونه که ابوزرعه (متوفی ۲۶۴) و یعقوب بن شیبه (متوفی ۲۶۲) تصریح کرده‌اند، باید میان منقولات او در
کتاب حدیثی موثقش و احادیث بسیاری که از حافظه نقل کرده است، تفاوت قائل شد
، به‌ویژه آن‌که برخی نوشته‌اند وی در اواخر
عمر دچار فراموشی شد
یا پس از رسیدن به منصب
قضا ، حافظه‌اش ضعیف گردید.
ظاهراً همه مواردِ
قدح و
جرح او، به همین سبب بوده است.
حفص بن
غیاث از سوی
هارون‌الرشید (حکومت: ۱۷۰ـ۱۹۳)، خلیفه عباسی، در شرق
بغداد و پس از آن در
کوفه به منصب قضا گماشته شد که بنابر گزارشی، مدت آن در بغداد دو سال و در
کوفه سیزده سال بود.
برخلاف مقام حدیثیِ او، رجال‌شناسان منزلت وی را در
فن قضا بسیار ستوده‌اند تا آن‌جا که به نظر برخی، منصب قضا با
حفص بن
غیاث پایان پذیرفته است
. با این حال، خود وی از اشتغال در این منصب چندان خشنود نبود و در پاسخ به پرسشی، گفته بود که قضا منصبی بسیار مشکل و پرزحمت است
.
به نوشته ذهبی،
وی از بخشنده‌ترین مردم بود و شرط کرده بود که‌هرکس می‌خواهد حدیثی از او فراگیرد، باید از غذای او بخورد
.
او در عین داشتن منصب قضا، با تنگدستی می‌زیست، چنان‌که پس از مرگش، نهصد
درهم بدهکار بود.
حفص بن
غیاث در آخر
عمر ، زمین‌گیر و خانه‌نشین شد و پس از مدتی درگذشت. فرمانروای کوفه، فضل بن عباس، بر
جنازه او
نماز گزارد.
سال
وفات او را بین ۱۹۴ تا ۱۹۶ دانسته‌اند،
ولی مزّی و
ابن‌حجر عسقلانی سال ۱۹۴ را صحیح‌تر شمرده‌اند.
(۱)
ابن ابی‌حاتم،
کتاب‌الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۲)
ابن‌حجر عسقلانی،
کتاب تهذیب‌التهذیب، (بیروت) ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۳)
ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء
أبناء الزمان.
(۴)
ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت).
(۵) سلیمان بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۶) مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸.
(۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۸) خویی، معجم رجال الحدیث.
(۹) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی،
کتاب تذکرةالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
(۱۱) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۲) محمد بن احمد ذهبی، عدةالاصول، و بذیله الحاشیة الخلیلیة لخلیل بن غازی قزوینی، چاپ محمدمهدی نجف، (قم) ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۳) محمد بن احمد ذهبی، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
(۱۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصةالاقوال فی معرفةالرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
(۱۵) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفص بن غیاث نخعی‌کوفی»، شماره۶۳۱۲.
