حفص بن عمر دوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَفْص بن عُمر دُوری، از
راویان قرائتهای هفت گانه
قرآن و
محدّث قرن دوم و سوم است.
پدرش عُمر بن عبدالعزیز بن صهبان
(صُهَیب)، کنیه‌اش ابوعُمر
یا ابوعمرو
و به دُوری (منسوب به دُور، از محله‌های
بغداد )
و مُقری و اَزدی
مشهور بود.
حفص در
سامرا سکونت داشت.
او از اسماعیل بن جعفر، ابواسماعیل ابراهیم بن سلیمان مؤدِّب، ابوتُمیله یحیی بن واضح، علی بن قدامه، یزید بن هارون، حجاج بن محمد اعور، یحیی بن
ابی‌بُکیر و عفّان بن مسلم
حدیث شنید
و قرآن را نزد قاریان بزرگ
قرائت کرد.
ابن‌ماجه، ابوزُرعه عُبیداللّه بن عبدالکریم
رازی، ابوبکر بن
ابی‌الدنیا، علی بن سُلیم، ابوبکر حسن بن بشّار بن علّاف، حاجب بن ارکین فرغانی، علی بن ابراهیم اهوازی، فضل بن شاذان و
ابوحاتِم محمد بن ادریس رازی از او روایت کرده‌اند
به گفته ابوداود سلیمان بن اشعث،
احمد بن حنبل نیز از او حدیث نوشته است.
حفص برای فراگرفتن قرائات قرآن، بسیار
سفر کرد و نزد اشخاص بسیاری علم آموخت تا جایی که قرآن را طبق قرائتهای هفت گانه و نیز قرائتهای شاذ می‌خواند،
هر چند به قرائت کسایی بیش‌تر تمایل داشت و بدان شهرت یافت.
او
قرائت نافع مدنی و ابوجعفر
یزید بن قعقاع مدنی را از اسماعیل بن جعفر مدنی (متوفی ۱۸۰)، قرائت
حمزة بن حبیب کوفی را از سُلیم بن عیسی حنفی (متوفی ۱۸۸ یا ۱۸۹)، قرائت
علی بن حمزه کسایی (متوفی ۱۸۹) را از خود او، قرائت
ابوعمرو بن علاء بصری را از شجاع بن
ابی‌نصر بلخی (متوفی ۱۹۰) و ابومحمد یحیی بن مبارک یزیدی (متوفی ۲۰۲) و قرائت
عاصم را از ابوبکر بن عیاش (متوفی ۱۹۳) آموخت.
گفته‌اند که دوری نخستین کسی است که قرائات را گردآوری و در این باره کتابهایی تألیف کرده است
ذهبی
او را شیخ قاریان
عراق ، و در قرائت قرآن ثَبَت و امام خوانده است.
دوری یکی از دو راوی قرائت ابوعمرو با واسطه
ابومحمد یزیدی و
کسایی ،
هر دو از
قاریان هفت‌گانه، بوده و نیز از طریق
ابن‌جماز قرائت ابوجعفر یزید بن قعقاع مدنی، از قاریان ده‌گانه، را روایت کرده است.
ابن‌جزری
طرق کامل این روایات را آورده و محمد ابراهیم محمد سالم این قرائات را از طرق مذکور نقل کرده است
ابوالزَّعراء عبدالرحمان بن عبدوس (متوفی بعد از ۲۸۰)، احمد بن فَرَح مفسر (متوفی ۳۰۳)،
ابن‌أسد نَصیبی (متوفی بعد از ۳۰۷)، ابوعثمان سعید بن عبدالرحمان ضریر (متوفی بعد از ۳۱۰)،
ابن‌نفّاح باهلی (متوفی ۳۱۴)، جعفر بن عبداللّه
ابن‌نَهشَل (متوفی ۲۹۴) و بسیاری دیگر، قرآن را بر دُوری قرائت کرده و از او روایت کرده‌اند.
ابن
ابی
حاتم رازی و
ابن‌حبّان
حفص را
توثیق کرده‌اند، ولی دارقطنی به ضعف او رأی داده است.
به عقیده ذهبی
تضعیف دارقطنی ناظر به روایت حدیث است نه قرائت قرآن؛ چه، او در قرائت دقیق و معتمد بوده است.
همچنان‌که بسیاری از بزرگان قرائت، نظیر نافع و کسایی و حفص بن سلیمان، نیز فقط در قرائت ــو نه در نقل حدیث ــ موثق بوده‌اند.
همچنین
ابن‌سعد
او را
دانشمند قرائت و تفسیر قرآن دانسته و
ابن‌ابی‌حاتم رازی نیز در
تفسیر خود
روایاتی از ابوعمر دُوری نقل کرده است.
ظاهرآ دوری در
نحو و
لغت عربی نیز تبحر داشته است.
وی قریب به یک
قرن زندگی کرد و در اواخر
عمر نابینا شد
و بدین سبب وی را ضریر لقب داده‌اند
دوری در ۹۶ سالگی
و بنابر مشهور در
شوال ۲۴۶ درگذشت،
هر چند به نقلِ ذهبی،
حاجب بن ارکین در ۲۴۸ از او حدیث شنیده و
ابن‌حبّان
نیز
وفات او را همان
سال دانسته است.
حفص دو پسر داشت: ابوجعفر محمد
و ابوبکر محمد
که هر دو اهل حدیث و قاری قرآن بودند.
حفص شانزده حدیث از فرزندش، ابوجعفر، روایت کرده که خطیب بغدادی در کتاب روایة الآباء عن الابناء آن‌ها را آورده است.
دوری همچنین کتابهایی در زمینه قرائت قرآن تألیف کرده است که عبارت‌اند از: الخلاف فی القراءات بین
ابی‌عمرو بن العلاء و اهل‌المدینه و حمزه و الکسائی؛ ابتداء الحروف فی کتاب‌اللّه تعالی؛ ما اتفقت‌الفاظه و معانیه من‌القرآن؛ اجزاء القرآن؛ فضائل القرآن؛ قرائات
النبی صلی‌اللّه علیه و سلم.
نسخه‌هایی از کتاب اخیر موجود است.
داوودی
کتاب احکام القرآن و کتاب السنن را، به اشتباه، به وی نسبت داده که در اصل از آنِ ابوعمر حفص بن عمر (متوفی ۲۲۰)، از فقهای اهل
بصره ، است.
(۱)
ابن
ابی
حاتم، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ اسعد محمدطیب، صیدا ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹.
(۲)
ابن
ابی
حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۳)
ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۴)
ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره.
(۵)
ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، بیروت: دارالفکر.
(۶)
ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
(۷)
ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت).
(۸)
ابن‌صلاح، مقدمة
ابن‌الصلاح فی علوم الحدیث، چاپ صلاح بن محمد بن عویضه، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
(۹)
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب.
(۱۰)
ابن‌قنفذ، الوفیات، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۱)
ابن‌ندیم، الفهرست (تهران).
(۱۲) ابوحیان غرناطی، تفسیر البحر المحیط، چاپ عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
(۱۳) عبداللّه بن محمد بغوی، تاریخ وفاة الشیوخ الذین ادرکهم البغوی، چاپ محمد عزیرشمس، بمبئی ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۱۴) احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۵) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری و علی بن عمر دارقطنی، سؤالات الحاکم النیسابوری للدارقطنی فی الجرح و التعدیل، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، ریاض ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۱۶) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۱۷) عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اوتوپرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
(۱۸) محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۹) محمد بن احمد دولابی، الکنی و الاسماء، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۲۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشارعواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۲۱) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
(۲۲) محمد بن احمد ذهبی، طبقات القراء، چاپ احمدخان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۲۳) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
(۲۴) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.
(۲۵) سمعانی، الانساب.
(۲۶) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲.
(۲۷) خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
(۲۸) فریدةالدهر فی تأصیل و جمع القراءات العشر، ج۱، تحریر و جمع محمدابراهیم محمدسالم، (مصر: مطبعة حماده الحدیثة)، ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۲۹) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۲.
(۳۰) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حفص بن عمر دوری»، شماره۶۳۱۱.
